یولن – رسول سلیمی: در حالی که تنش‌های منطقه‌ای پس از جنگ ۱۲روزه ایران و اسرائیل (۱۳-۲۴ ژوئن ۲۰۲۵) و تهدید کشورهای اروپایی به فعال‌سازی مکانیزم ماشه در تیر ۱۴۰۴ متاثر از افزایش ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران به ۶,۲۰۱ کیلوگرم شدت گرفته، دولت آمریکا تحت رهبری دونالد ترامپ در هفته‌های اخیر تماس‌های دیپلماتیک با کشورهای آسیای مرکزی را آغاز کرده تا آن‌ها را به پیمان ابراهیم دعوت کند.
به گزارش رویترز (۱ اوت ۲۰۲۵)، این تماس‌ها با محوریت آذربایجان و قزاقستان، و احتمالاً سایر کشورهای آسیای مرکزی (ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان، و قرقیزستان) انجام شده است.این در حالی است که پیمان ابراهیم، که در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ با میانجی‌گری آمریکا بین اسرائیل و چهار کشور عمدتاً مسلمان امضا شد، به دنبال عادی‌سازی روابط و تقویت همکاری‌های اقتصادی و امنیتی است.
امریکا از چه کشورهایی دعوت کرده تا به پیمان ابراهیم بپیوندند؟
به گزارش رویترز (۱ اوت ۲۰۲۵)، دولت ترامپ در حال مذاکره فعال با جمهوری آذربایجان برای پیوستن به پیمان ابراهیم است و تماس‌هایی با قزاقستان و احتمالاً سایر کشورهای آسیای مرکزی (ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان، و قرقیزستان) برقرار کرده تا علاقه آن‌ها به این پیمان را ارزیابی کند. این مذاکرات، به‌ویژه با آذربایجان، به دلیل روابط طولانی‌مدت این کشور با اسرائیل، «ساختارمند و جدی» توصیف شده‌اند.
به نوشته تایمز آو اسرائیل (۱ اوت ۲۰۲۵)، استیو ویتکاف، فرستاده ویژه ترامپ برای مأموریت‌های صلح، در ماه مارس به باکو سفر کرد و مذاکراتی با الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، انجام داد. آریه لایت‌استون، دستیار کلیدی ویتکاف، نیز در بهار ۲۰۲۵ با علی‌اف دیدار کرد تا درباره پیمان ابراهیم گفت‌وگو کند. اما چرا کشورهای آسیای مرکزی برای امریکا اهمیت دارند؟
آذربایجان: آذربایجان به دلیل روابط نزدیک با اسرائیل، از جمله تأمین ۴۰ درصد نفت این کشور و همکاری‌های امنیتی، گزینه اصلی برای پیوستن به پیمان ابراهیم است. این کشور به‌عنوان پلی به آسیای مرکزی و عضوی از سازمان کشورهای ترک‌زبان (OTS) شناخته می‌شود.
قزاقستان: قزاقستان نیز به دلیل روابط قوی با اسرائیل و تأکید بر تساهل مذهبی و قومی، گزینه‌ای کلیدی است. به گزارش نیوزویک (۱۸ دسامبر ۲۰۲۴)، قاسم جومارت توقاییف، رئیس‌جمهور قزاقستان، اولین رهبر آسیای مرکزی بود که حملات حماس در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ را محکوم کرد.
سایر کشورها: رویترز گزارش می‌دهد که تماس‌هایی با سایر کشورهای آسیای مرکزی (ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان، و قرقیزستان) برقرار شده، اما جزئیات این مذاکرات «در مراحل اولیه» است و مشخص نیست کدام کشورها به‌طور خاص هدف قرار گرفته‌اند.
شرایط و موانع پیوستن به پیمان ابراهیم:
به گزارش تایمز آو اسرائیل، یکی از پیش‌شرط‌های آمریکا برای پیوستن آذربایجان به پیمان ابراهیم، حل‌وفصل مناقشه این کشور با ارمنستان بر سر قره‌باغ است. این مناقشه، که از دهه ۱۹۸۰ آغاز شد و در سال ۲۰۲۳ با بازپس‌گیری قره‌باغ توسط آذربایجان تشدید شد، مانعی کلیدی برای پیشرفت مذاکرات است. همچنین، به گزارش اکونومیست (۱۵ تیر ۱۴۰۴ / ۶ ژوئیه ۲۰۲۵)، جنگ غزه و خشم عمومی در جهان اسلام به دلیل تلفات بیش از ۶۰,۰۰۰ نفر، تلاش برای گسترش پیمان به کشورهای مسلمان را دشوار کرده است.
این در حالی است که به گفته دو منبع ناشناس در رویترز، مذاکرات با آذربایجان می‌تواند «طی هفته‌ها یا ماه‌ها» به نتیجه برسد، اما مذاکرات با سایر کشورهای آسیای مرکزی هنوز در مراحل اولیه است. وزارت امور خارجه آمریکا از اظهارنظر درباره کشورهای خاص خودداری کرده، اما تأیید کرده که گسترش پیمان ابراهیم یکی از اهداف کلیدی دولت ترامپ است.
اهداف استراتژیک آمریکا از یارگیری در آسیای مرکزی
از منظر نظریه‌های روابط بین‌الملل، اهداف آمریکا در دعوت از کشورهای آسیای مرکزی به پیمان ابراهیم چندوجهی است. از یک سو آمریکا به دنبال تقویت نفوذ خود در آسیای مرکزی، منطقه‌ای غنی از منابع طبیعی (نفت، گاز، و مواد معدنی مانند اورانیوم و لیتیوم)، و کاهش نفوذ رقبایی مانند ایران، روسیه، و چین است. به گزارش نیوزویک (۱۸ دسامبر ۲۰۲۴)، آسیای مرکزی به دلیل موقعیت استراتژیک خود در مسیر تجارت «جاده ابریشم جدید» (کریدور میانی) و نزدیکی به ایران و روسیه، برای آمریکا اهمیت دارد. گسترش پیمان ابراهیم به این منطقه، ائتلاف غربی را تقویت می‌کند که می‌تواند ایران را منزوی‌تر کند. این اقدام بخشی از استراتژی «ابراهیم ۲.۰» است که هدف آن بازطراحی نقشه اتحادهای خاورمیانه و آسیای مرکزی در برابر ایران است.
همچنین آمریکا با دعوت از کشورهای آسیای مرکزی به پیمان ابراهیم، به دنبال تقویت روایت «تساهل و صلح» در برابر «افراط‌گرایی اسلامی» است. چرا که آذربایجان و قزاقستان به دلیل سیاست‌های سکولار و حمایت از حقوق اقلیت‌ها، به‌عنوان نمونه‌هایی از کشورهای مسلمان میانه‌رو معرفی می‌شوند که می‌توانند الگویی برای جهان اسلام باشند. این روایت با هدف کاهش نفوذ ایران در «محور مقاومت» معرفی می‌کند، طراحی شده است.
این در حالی است که پیمان ابراهیم به‌عنوان بستری برای همکاری‌های اقتصادی و امنیتی بین کشورهای عضو و آمریکا عمل می‌کند. چه آنکه عادی‌سازی روابط اسرائیل با کشورهای عربی به افزایش تجارت، انتقال فناوری، و همکاری‌های دفاعی منجر شده است. آمریکا امیدوار است با پیوستن کشورهای آسیای مرکزی، دسترسی این کشورها به بازارهای غربی و فناوری‌های پیشرفته افزایش یابد و وابستگی آن‌ها به چین و روسیه کاهش پیدا کند.به گزارش تایمز آو اسرائیل ، گسترش پیمان ابراهیم به کشورهای آسیای مرکزی می‌تواند به‌عنوان «پیروزی نمادین» برای دولت ترامپ مطرح شود، که به دلیل علاقه او به تبلیغ دستاوردها، اهمیت سیاسی داخلی دارد. این اقدام در شرایطی که مذاکرات با عربستان سعودی به دلیل جنگ غزه و شرط به رسمیت شناختن فلسطین متوقف شده، راهی برای حفظ حرکت دیپلماتیک است.
مزایای پیوستن کشورهای آسیای مرکزی به پیمان ابراهیم
۱. آذربایجان
پیوستن به پیمان ابراهیم می‌تواند همکاری‌های امنیتی آذربایجان با آمریکا و اسرائیل را به‌ویژه در برابر تهدیدات ایران تقویت کند. آذربایجان، که تنها کشور شیعه‌محور پس از بحرین در پیمان خواهد بود، می‌تواند از فناوری‌های دفاعی اسرائیل و حمایت نظامی آمریکا بهره‌مند شود. پیوستن به پیمان ابراهیم دسترسی آذربایجان به بازارهای غربی را افزایش می‌دهد. این کشور می‌تواند از طریق همکاری با اسرائیل در زمینه‌های کشاورزی، فناوری، و انرژی، اقتصاد خود را متنوع کند. آذربایجان با تأکید بر سیاست‌های سکولار و تساهل مذهبی، می‌تواند به‌عنوان الگویی برای کشورهای مسلمان معرفی شود. این امر جایگاه این کشور را در سازمان کشورهای ترک‌زبان تقویت می‌کند. مناقشه با ارمنستان مانع اصلی است. چه آنکه به گزارش رویترز، آمریکا حل این مناقشه را پیش‌شرط پیوستن می‌داند. همچنین، خشم عمومی در جهان اسلام به دلیل جنگ غزه ممکن است حمایت داخلی از این تصمیم را کاهش دهد.
۲. قزاقستان
قزاقستان، که ۷۰ درصد نفت اسرائیل را تأمین می‌کند، می‌تواند از پیوستن به پیمان ابراهیم برای کاهش وابستگی به روسیه و چین استفاده کند. همکاری با آمریکا و اسرائیل می‌تواند امنیت انرژی این کشور را تقویت کند. قزاقستان می‌تواند از فناوری‌های پیشرفته اسرائیل در کشاورزی و دیجیتالی‌سازی بهره‌مند شود. به گزارش نیوزویک، دسترسی به بازار آمریکا از طریق پیمان ابراهیم، اقتصاد این کشور را در برابر تحریم‌های احتمالی روسیه تقویت می‌کند. قزاقستان با تأکید بر تساهل قومی و مذهبی، می‌تواند جایگاه خود را به‌عنوان یک کشور میانه‌رو در آسیای مرکزی تقویت کند. محکومیت حملات حماس توسط قزاقستان در سال ۲۰۲۳ این هویت را تقویت کرده است. وابستگی اقتصادی به چین و روسیه ممکن است مانع از پیوستن سریع قزاقستان شود. همچنین، به گزارش اکونومیست ، افکار عمومی در آسیای مرکزی ممکن است به دلیل جنگ غزه با این تصمیم مخالف باشد.
۳. سایر کشورهای آسیای مرکزی (ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان، قرقیزستان)
پیوستن به پیمان ابراهیم می‌تواند این کشورها را به آمریکا و اسرائیل نزدیک‌تر کند و نفوذ روسیه و چین را کاهش دهد. این امر به‌ویژه برای ازبکستان، که به دنبال تنوع در روابط خارجی است، جذاب است. همکاری با اسرائیل می‌تواند فناوری‌های پیشرفته و سرمایه‌گذاری‌های غربی را به این کشورها بیاورد. ترکمنستان، با ذخایر عظیم گاز، می‌تواند از همکاری‌های انرژی بهره‌مند شود. این کشورها می‌توانند با پیوستن به پیمان، تصویر خود را به‌عنوان کشورهای سکولار و میانه‌رو تقویت کنند. مذاکرات با این کشورها هنوز در مراحل اولیه است و به گزارش رویترز ، علاقه آن‌ها به پیمان مشخص نیست. همچنین، فشارهای داخلی و منطقه‌ای ممکن است مانع پیوستن آن‌ها شود.
آیا کشورهای آسیای مرکزی پیشنهاد ترامپ را خواهند پذیرفت؟
دعوت از کشورهای آسیای مرکزی بخشی از استراتژی آمریکا برای ایجاد ائتلافی ضدایرانی و کاهش نفوذ چین و روسیه است. این اقدام نقشه اتحادهای خاورمیانه و آسیای مرکزی را بازطراحی می‌کند و آمریکا را به‌عنوان هژمون منطقه‌ای تقویت می‌کند. با این حال، جنگ غزه و عدم پیشرفت در مسئله فلسطین، این استراتژی را با چالش مواجه کرده است. پیمان ابراهیم روایت «تساهل و صلح» را در برابر «افراط‌گرایی» قرار می‌دهد.اما پیوستن آذربایجان و قزاقستان می‌تواند این روایت را در آسیای مرکزی تقویت کند و هویت ایران به‌عنوان «تهدید» را تضعیف کند. با این حال، خشم عمومی در جهان اسلام ممکن است این روایت را تضعیف کند.
پیمان ابراهیم بستری برای همکاری‌های اقتصادی و امنیتی است. عادی‌سازی روابط اسرائیل و امارات به افزایش تجارت و فناوری منجر شد، و کشورهای آسیای مرکزی می‌توانند از این الگو پیروی کنند. با این حال، عدم پیشرفت در مسئله فلسطین مانع همکاری گسترده‌تر است. در مجموع آذربایجان و قزاقستان از نظر استراتژیک و اقتصادی بیشترین سود را خواهند برد، اما موانعی مانند مناقشه قره‌باغ و جنگ غزه چالش‌هایی جدی هستند.
۲۱۳/۴۲
