الهه جعفرزاده: در سال‌های اخیر موضوع ثبت میراث فرهنگی ناملموس (معنوی) در یونسکو و ادعاهای کشورهای مختلف درباره آیین‌ها و سنت‌هایی که ریشه در تاریخ و فرهنگ ایران دارند، بارها به بحثی جدی تبدیل شده است. از نوروز و چوگان گرفته تا نان لواش و گل محمدی؛ هر بار خبرهایی از ثبت این میراث به نام کشورهای دیگر منتشر می‌شود و حساسیت‌هایی را برمی‌انگیزد.
علیرضا ایزدی، مدیرکل اداره ثبت آثار و حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، ضمن بررسی دقیق این موضوع به یولن می‌گوید: «ما یک کنوانسیون ۱۹۷۲ داریم که برنامه‌ریزی در حوزه آثار ملموس را انجام می‌دهد؛ مثل ثبت تخت‌جمشید، پاسارگاد، میدان نقش جهان و … . در کنار آن، کنوانسیون ۲۰۰۳ وجود دارد که ذیل سازمان ملل و بنیاد علمی فرهنگی یونسکو فعالیت می‌کند و کمیته میراث جهانی برای بررسی آثار ناملموس یا معنوی و غیرمادی را شکل داده است. کشور ما علی‌رغم محدودیت‌های کنوانسیون ۲۰۰۳، امروز از نظر کَمیتِ آثاری که به ثبت رسانده، در رتبه چهارم دنیا قرار دارد.»
«مالکیت» در میراث معنوی مطرح نیست/ پرونده‌های مشترک؛ از آیین‌های باستانی تا ابزار موسیقی
مدیرکل اداره ثبت آثار تأکید می‌کند: «کنوانسیون ۲۰۰۳ در روند ثبت آثار، به هیچ وجه وارد مبحث مالکیت نمی‌شود، چیزی تحت عنوان خاستگاه را قبول نمی‌کند و صریح اعلام می‌دارد به دنبال مباحث تفرقه‌برانگیزی که وحدت انسانی و فرهنگی را خدشه‌دار می‌کند، نیست. این کنوانسیون تمامی عناصر را با هدف وحدت بین اقوام، ملت‌ها و فرهنگ‌ها پیگیری می‌کند. اینکه بگوییم برخی کشورها، بعضی از آداب و رسوم ما را برده‌اند، نگاهی متعصبانه است که بار منفی دارد؛ چون این دیدگاه اختلاف‌افکن است و یونسکو هرگز چنین چیزی را در اهداف خود دنبال نمی‌کند.»
«نوروز» نمونه بارز این امر است؛ جشنی مشترک میان فرهنگ‌های گسترده‌ای از بالکان، حوزه دریای سیاه، قفقاز، آسیای مرکزی، خاورمیانه و حتی بخش‌هایی از شبه‌قاره هند. این آیین بیش از سه هزار سال قدمت دارد و ارزش‌هایی چون صلح، همبستگی، آشتی و دوستی میان ملت‌ها را ترویج می‌کند. به همین دلیل یونسکو آن را میراث فرهنگی ناملموس بشریت می‌داند.
ایزدی در این‌باره توضیح می‌دهد: «تلاش‌ها برای ثبت نوروز در یونسکو از اواخر دهه هشتاد شمسی آغاز شد و مدتی بعد به ثمر نشست. در ابتدا چند کشور در این پرونده سهیم بودند، اما امروز نوروز به عنوان میراث مشترک ۱۳ کشور در فهرست یونسکو ثبت شده است. حتی مغولستان نیز، با وجود فاصله جغرافیایی زیاد از ایران، خود را جزو فرهنگ نوروز می‌داند.»
او در مثالی دیگر اضافه می‌کند: «ما نیز در ثبت «آیین سده» با تاجیکستان همکاری می‌کنیم. «افطار» را هم ثبت کرده‌ایم؛ در حالی که خاستگاه آن عربستان است. اما کنوانسیون نگاه مالکیتی ندارد و می‌گوید هر کشوری که مشترکاتی دارد، می‌تواند پرونده مشترک ارائه دهد.
در زمینه «آینه‌کاری» نیز با برخی کشورها مکاتبه کرده‌ایم تا اگر هنری مشابه دارند، به پرونده ما ضمیمه شوند. در مورد ساز «رباب» و «عود» نیز همین رویکرد را داشته‌ایم؛ خاستگاه ساز عود کشورهای عربی است، ولی ما با کمی تغییر، ایرانی‌اش کرده‌ایم. هنگام ثبت، به کشورهای مختلف نامه زدیم تا در صورت تمایل به این پرونده بپیوندند؛ که افغانستان در پرونده رباب کنار ما آمد و پرونده کامل‌تر شد.»
پشت‌پرده ادعای عربستان برای ثبت «گل محمدی» چه بود؟
ایزدی در پاسخ به این پرسش می‌گوید: «ما پرونده‌ای تحت عنوان «گلاب گل محمدی، آیین‌ها و مهارت‌های مرتبط با آن» ارائه کرده‌ایم. نگاه ما متفاوت است؛ در حالی که عربستان صرفاً «عصاره‌گیری رُز طائف» را ثبت کرده است.
در پرونده گلابِ گل محمدی، بسیاری از آیین‌ها و جشن‌ها و غذاهای مرتبط ذکر شده است. به عبارتی، عنوان گل محمدی به عنوان شاخصۀ الگویی در ادبیات فرهنگی ما مطرح است و با پرونده عربستان قابل قیاس نیست. رز طائف پرونده مجزایی است که عربستان مدعی شده این گل را دارد، عرقیاتش را می‌گیرد و به آن «عصاره رز طائف» می‌گوید.»
او اضافه می‌کند: «دنبال این هستیم که پرونده گلاب را هم‌شأن با فرهنگ خودمان پیش ببریم. ما مفهوم «گلاب» را صرفاً برای یک مورد، که افشره گل محمدی است، به کار می‌بریم و به هیچ عصاره دیگری گلاب نمی‌گوییم. ولی کشورهای دیگر به همه عرقیات «عصاره» می‌گویند.»
ثبت میراث؛ انحصار یا اشتراک؟
مدیرکل اداره ثبت آثار خاطرنشان می‌کند: «ثبت میراث به نام یک کشور به معنای انحصار آن نیست. اگرچه کنوانسیون به کارهای مشترک ترغیب می‌کند، اما هر کشوری می‌تواند میراث مدنظر خود را به‌صورت مستقل هم ثبت کند. مثلاً ما افطار را ثبت کرده‌ایم و عربستان جزو پرونده ما نیست. اگر روزی عربستان بخواهد افطار را جداگانه ثبت کند، یونسکو هیچ منعی برای آن ندارد.»
وحدت و رشد فرهنگی؛ معیار یونسکو برای ثبت میراث
ایزدی در پاسخ به این پرسش که یونسکو چه معیارهایی را در ثبت آثار لحاظ می‌کند، توضیح می‌دهد: «میراث باید مبتنی بر ارزش‌هایی باشد که وحدت‌آفرین و شادی‌آفرین هستند، به رشد فرهنگی جامعه کمک کنند، زنده باشند و منسوخ نشده باشند. هم‌چنین تأثیرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی داشته باشند.
در این روند، پرونده‌های مربوط به آثار باید به درستی تکمیل شوند و چالش‌هایشان برطرف شود. معمولاً یک سال طول می‌کشد تا پرونده بررسی و در نشست‌های سالانه رأی‌گیری شود و اثر به ثبت برسد.»
۴۷۲۳۲
