نگار علی- در پنل «جامعه و آینده ایران» که با تمرکز بر مسئله حکمرانی اینترنت برگزار شد، آرش وکیلیان، مدیرکل ساماندهی حکمرانی مرکز ملی فضای مجازی، به تبیین نگرش ساختاری و فرهنگی به رسانه‌های اجتماعی و تحولات جهانی در حکمرانی دیجیتال پرداخت.
رسانه‌های اجتماعی؛ از پدیده فرهنگی تا مسئله حاکمیتی
وکیلیان سخنان خود را با اشاره به تحول عمیق رسانه‌های اجتماعی در یک دهه گذشته آغاز کرد و گفت:«ما وقتی از اینترنت صحبت می‌کنیم، باید تفکیک کنیم که در کدام لایه بحث می‌کنیم. اینترنت به لحاظ فنی همان شبکه اطلاعاتی و ارتباطی بر بستر پروتکل‌های خاص است، اما آنچه اغلب مورد بحث ماست، خدمات و پلتفرم‌هایی‌ست که روی این بستر ارائه می‌شوند؛ یعنی رسانه‌های اجتماعی.»
او افزود:«رسانه‌های اجتماعی که حالا شامل پلتفرم‌هایی مثل اینستاگرام هم می‌شوند، یک سیر تحول عمیق را طی کرده‌اند؛ ابتدا به‌عنوان ابزارهایی ساده برای ارتباط و سرگرمی شناخته می‌شدند، اما از حدود سال ۲۰۱۶، دولت‌های غربی متوجه ظرفیت‌های گسترده و گاه تهدیدآمیز این رسانه‌ها شدند و کنترل آزاد آن‌ها را مسئله‌ای جدی تلقی کردند.»
چالش‌های حکمرانی در عصر شبکه‌های هوشمند
مدیرکل ساماندهی حکمرانی فضای مجازی با اشاره به سه‌بعدی شدن ماهیت رسانه‌های اجتماعی، به چالش‌های عمده‌ای که دولت‌ها با آن مواجه شده‌اند اشاره کرد:
-
تهدید نظام پولی کشورها:
وکیلان از پروژه‌هایی مانند گرام و لیبرا یاد کرد و گفت: «وقتی یک پیام‌رسان یا شبکه اجتماعی امکان مبادله ارزش اقتصادی از طریق ارز دیجیتال یا NFT را فراهم می‌کند، تهدیدی برای استقلال سیاست‌گذاری پولی کشورها ایجاد می‌شود. این موضوع فقط دغدغه ایران نیست؛ کنگره آمریکا نیز جلوی لیبرا را گرفت چون می‌دید ممکن است ظرف ۶ ماه کل نظام پولی کشور از دست برود.» -
واگرایی اجتماعی و بی‌ثباتی سیاسی:
او با اشاره به افشاگری‌های چهره‌هایی چون فرانسیس هاگن و ساخت مستندهایی مانند The Social Dilemma گفت: «در بسیاری کشورها از جمله برزیل، هند و حتی آمریکا، نگرانی از اثرات اجتماعی و سیاسی این پلتفرم‌ها جدی شده است. مثال‌های مشخصی از نقش شبکه‌های اجتماعی در اغتشاش، تفرقه اجتماعی، و حتی بروز خشونت فیزیکی وجود دارد.» -
قدرت سیاسی پلتفرم‌ها:
وکیلیان هشدار داد که برخی پلتفرم‌ها عملاً در حال ایفای نقش بازیگر سیاسی‌اند؛ از تأثیرگذاری بر نتایج انتخابات گرفته تا شکل‌دهی به افکار عمومی در بحران‌های داخلی کشورها.
مواجهه کشورها؛ از سخت‌گیری تا قانون‌گذاری
او با اشاره به تغییر روند جهانی پس از انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا در سال ۲۰۱۶ و حمله به کنگره در ۲۰۲۱ گفت:«از آن زمان، دولت‌ها در سراسر جهان، از آمریکا گرفته تا اروپا، سخت‌گیری‌های خود را علیه پلتفرم‌ها افزایش داده‌اند. برخی کشورها از منظر امنیت اطلاعاتی و سیاسی، و برخی مثل اروپایی‌ها از منظر حقوق کاربران و حریم خصوصی وارد شدند و قوانین سفت‌وسختی وضع کردند.»
مدیرکل ساماندهی حکمرانی مرکز ملی فضای مجازی: کشور ما نیز باید در چارچوبی دقیق، هوشمند و چندلایه برای حکمرانی در این حوزه تصمیم‌سازی کند.
شبکه‌های اجتماعی یکسان نیستند؛ اثرگذاری‌شان هم نه
وکیلیان گفت: «دو متغیر در فهم اثرگذاری شبکه‌های اجتماعی اهمیت دارند؛ یکی خود پلتفرم و دیگری ویژگی‌های بستر اجتماعی ما. مثلاً اینستاگرام به‌دلیل الگوریتم‌هایش، بیشتر تکثر را بازتولید می‌کند، نه انسجام. در مقابل، پلتفرمی مثل لینکدین می‌تواند موجب نوعی هم‌گرایی حرفه‌ای شود.»
او با تأکید بر تفاوت میان پلتفرم‌هایی با هویت واقعی و آنهایی که هویت در آن‌ها اختیاری است، گفت که باید هر رسانه اجتماعی را جداگانه، با توجه به نوع تعامل، ساختار فنی و مدل رشد آن بررسی کرد.
از جامعه توده‌ای تا عصر قطبی‌شده رسانه‌ها
به باور او، ما از پارادایم رسانه‌های توده‌محور قرن بیستم عبور کرده‌ایم و وارد جهانی رسانه‌ای شده‌ایم که با شبکه‌های اجتماعی و ارتباطات چندگانه شناخته می‌شود. اما مسئله این است که مسیر کشورها در واکنش به این تغییر یکسان نبوده است: «برخی کشورها مثل اروپا به سمت کثرت‌گرایی رفته‌اند، اما برخی دیگر مثل آمریکا، مسیر قطبی‌شدن را در پیش گرفته‌اند. ایران هم، به‌دلیل زیرساخت‌های اجتماعی و سیاسی‌اش، بیشتر در مسیر قطبی‌شدن حرکت کرده است.»
انتخاب فعال پلتفرم‌ها برای تقویت انسجام
وکیلیان بر این نکته تأکید کرد که ما در ایران نمی‌توانیم منتظر پاسخ‌های از پیش‌تعیین‌شده باشیم، بلکه نیازمند «انتخاب فعال» هستیم؛ یعنی رسانه‌هایی را باید تقویت کنیم که با شرایط فرهنگی و اجتماعی ما هم‌راستاست و انسجام اجتماعی را تقویت می‌کند.
او گفت: «کثرت‌گرایی فرهنگی در ایران پیش‌نیازهایی دارد؛ از پذیرش هویت‌های مذهبی و فکری متنوع گرفته تا حضور احزاب. اما ما حتی ظرفیت پذیرش این کثرت را نداریم. بنابراین، انتخاب رسانه اجتماعی باید با توجه به این ظرفیت‌ها باشد.»
گفتمان «صیانت»؛ قدیمی، اما همچنان حاکم
او در بخش پایانی صحبت‌هایش با نگاهی نقادانه به سیاست‌گذاری فعلی گفت: «ما هرگز وارد یک پارادایم فناورانه نشده‌ایم. آنچه از ابتدا تا امروز وجود داشته، نوعی پروتکشن‌گرایی یا صیانت‌محوری است؛ یعنی تلاش برای حفظ فرهنگ، اجتماع و اقتصاد در برابر نفوذ بیرونی. این گفتمان از همان سیاست‌های اولیه فضای مجازی وجود داشته و امروز هم در بسیاری از بندهای مصوبات دیده می‌شود.»
مدیرکل ساماندهی حکمرانی در مرکز ملی فضای مجازی: «حتی اگر برخی مفاد در مجلس تصویب نشود، دیدگاه محافظه‌کارانه در نهادهای سیاست‌گذار و بخشی از مردم همچنان غالب است. این دیدگاه، با رویکردهای مختلف، امنیتی، فرهنگی، اقتصادی، همچنان پابرجاست. و به‌عنوان کسی که سال‌ها در این حوزه فعال بوده‌ام، می‌گویم این نگاه هنوز بر فضای حکمرانی سایبری ایران حاکم است.»
حکمرانی اینترنت؛ وقتی ایران فقط به فیلترینگ فکر می‌کند
وکیلیان در ابتدای سخنانش تأکید کرد که مخالف تصمیم‌گیری پنهانی و در پستوست: «صیانت در مجلس رأی نیاورد، اما بندبندش در شورای‌عالی فضای مجازی تصویب شد، اینکه دوست داریم قانون را پشت درهای بسته تصویب کنیم، اشتباه است. بله، انگلستان هم در سال ۲۰۲۰ قانون سختگیرانه اینترنت را تصویب کرد، اما در فرایندی شفاف و در معرض دید عمومی. ما اما هنوز از گفت‌وگو با جامعه فرار می‌کنیم.»
او با مرور تجربیات جهانی در حکمرانی اینترنت، سه الگوی اصلی کنترل را شرح داد:
-
الگوی شرکتی (مثل آمریکا) که پلتفرم‌ها مسئولیت دارند و فقط در مواقع حیاتی دولت مداخله می‌کند
-
الگوی حقوقی/قضایی (مثل اتحادیه اروپا) که حقوق شهروندان در برابر پلتفرم‌ها تضمین می‌شود
-
الگوی سیاسی/امنیتی (مثل چین) که حکومت به‌طور یکپارچه پشت ساختار کنترلی قرار دارد
وکیلیان سپس تأکید کرد: «ما هیچ‌کدام از این مدل‌ها را نداریم. ایران تنها روی کنترل فنی تمرکز کرده؛ ضعیف‌ترین و کم‌اثرترین نوع کنترل.»
چرا فقط کنترل فنی؟
او ادامه داد: «کنترل فنی هم راحت دور زده می‌شود، هم بیشترین نارضایتی را تولید می‌کند. در حالی‌که در دنیا، سیستم‌های کنترلی مبتنی بر تعامل، مشارکت یا قانون‌مندی به مراتب اثرگذارترند.»
فقدان بلوغ در قانون‌نویسی مشترک
در بخش پایانی صحبت‌هایش، وکیلیان ناتوانی عمومی در تنظیم قانون مشترک را هم مورد انتقاد قرار داد: «بخش خصوصی، دولت و حتی نهادهای مدنی هنوز بلوغ مشارکت ندارند. لایحه‌ای می‌نویسند، اما وقتی پای قانون‌گذاری وسط می‌آید، توافق نمی‌کنند. در حالی‌که در کشورهایی مثل بریتانیا یا آمریکا، ابتدا مدل مطلوب را دسته‌بندی می‌کنند، بعد درباره کارآمدی آن بحث می‌کنند. ما هنوز به این مرحله نرسیده‌ایم.»
۲۲۷۲۲۷
