مهسا مژدهی: اسرائیل مدت‌هاست خود را به‌عنوان قدرتی معرفی می‌کند که توان کنترل آب‌ها و بادها را دارد و می‌تواند در خاورمیانه خشک و کم‌آب، معجزه بیافریند و بحران آب را در سرزمینی که به اشغال خود در آورده حل و فصل کند. تقریبا در هیچ نقطه دیگری از جهان هنوز تغییرات اقلیمی به اندازه خاورمیانه اثرات خود را بر روی زیست روزانه شهروندان نشان نداده‌است. تل‌آویو مدعی است که با استفاده از فناوری‌های پیشرفته موفق شده‌است تا خود را در مقابل موج خشکسالی مجهز کند. اما در آمار و ارقامی که اسرائیلی‌ها ارائه می‌کنند، حرفی از بحران آبی که فلسطینی‌ها دهه‌هاست با آن دست و پنجه نرم می‌کنند زده نمی‌شود. اشغالگری این فرصت را به اسرائیل اعطا کرده‌است تا از منابع آبی فلسطینی‌ها و سوری‌ها دزدی کرده و در مقابل با استفاده از بحران آب فلسطینی‌ها را کنترل کند.
سیاست دوگانه تل‌آویو؛ آب مساله‌ای کاملا سیاسی است
اسراییل نوعی سیاست محیط‌زیستی دوگانه در پیش گرفته است؛ آنها اصلاحات محیط‌زیستی و فناوری‌های جدید را در حالی برای اسرائیلی‌ها ترویج می‌دهند که فلسطینیان و سوریان را از دسترسی به آب و منابع طبیعی محروم مانده‌اند.
طبق آخرین آمار و ارقام مصرف آب فلسطینی‌ها به‌طور متوسط تنها ۷۳ لیتر در روز برای هر نفر و بسیار کمتر از حداقل توصیه‌شده سازمان بهداشت جهانی (۱۰۰ لیتر در روز) است و هر اسرائیلی به‌طور متوسط روزانه ۳۰۰ لیتر آب مصرف می‌کند.
حتی سازمان‌های حقوق بشری اسرائیلی اعتقاد دارند که در سرزمین‌های اشغالی آب از فلسطینی‌ها دزدیده می‌شود. در دهه ۹۰ میلادی بتسلم نهادی اسرائیلی که خود را موظف می‌داند تا بی‌عدالتی علیه فلسطینی‌ها را مستند کند در گزارشی نوشت: کمبود شدید آب که مستقیما ناشی از سیاست‌های اسرائیل از سال ۱۹۶۷ است، حقوق اساسی ساکنان سرزمین‌های اشغالی را برای داشتن حداقل شرایط زندگی نقض می‌کند. این سیاست مبتنی بر تقسیم ناعادلانه منابع مشترک بین اسرائیل و فلسطینی‌هاست.
این نهاد در همان زمان برخی از اقدامات اسرائیل را که باعث کاهش شدید دسترسی فلسطینی‌ها به آب آشامیدنی و آب موردنیاز برای کشاورزی شده، شامل تحمیل موانع بروکراتیک در رابطه با حفر چاه‌های جدید، تعیین سهمیه برای میزان برداشتی آب از چاه‌ها و اعمال جریمه‌های سنگین برای متخلفان، مصادره چاه‌های متعلق به فلسطینی‌ها، جلوگیری از دسترسی با اعلام اراضی به عنوان مناطق نظامی بسته یا ذخایر طبیعی و غفلت در نگهداری شبکه‌های شهری تامین آب می‌شود، دلیل اصلی بحران دانسته‌بود. (متن کامل گزارش بتسلم به زبان انگلیسی که سپتامبر ۱۹۹۸ منتشر شد.)
بحران از کجا شروع شد؟
در سال ۱۹۶۷، مقامات اسرائیلی فرمان نظامی شماره ۱۵۸ را صادر کردند که براساس آن فلسطینی‌ها حق احداث هیچ زیرساخت آبی جدیدی را بدون دریافت مجوز از ارتش اسرائیل ندارند. دریافت چنین مجوزهایی تقریبا غیرممکن است و فلسطینی‌ها همچنین از دسترسی به رود اردن و چشمه‌های آب شیرین محروم مانده‌اند. نتیجه این است که طبق آخرین آمار و ارقام مصرف آب فلسطینی‌ها به‌طور متوسط تنها ۷۳ لیتر در روز برای هر نفر و بسیار کمتر از حداقل توصیه‌شده سازمان بهداشت جهانی (۱۰۰ لیتر در روز) است و هر اسرائیلی به‌طور متوسط روزانه ۳۰۰ لیتر آب مصرف می‌کند.
، طبق گزارش سازمان هماهنگی امور انسانی سازمان ملل، حدود ۱۸۰ جامعه روستایی فلسطینی در کرانه باختری به آب لوله‌کشی دسترسی ندارند. حتی در شهرها و روستاهایی که شبکه آب دارند، لوله‌ها معمولاً خشک شده‌اند.
اما ماجرا فقط به همینجا ختم نمی‌شود. توافقنامه اسلو دوم که در سال ۱۹۹۵ منعقد شد و در ابتدا قرار بود برای پنج سال باشد، اما هنوز بعد از سی سال پابرجاست، به اسرائیل امکان کنترل حدود ۸۰ درصد منابع آب در کرانه باختری را می‌دهد. علاوه بر این، اسرائیل اغلب منابع آب در مناطق خارج از حوزه اختیارات خود را هم برای مصادره زمین تحت پوشش قرار می‌دهد.
فلسطینی‌هایی که تحت اشغال نظامی اسرائیل زندگی می‌کنند، همچنان از پیامدهای ویرانگر فرمان شماره ۱۵۸ رنج می‌برند. آنها نمی‌توانند چاه جدید حفر کرده یا پمپ نصب کنند و به فکر عمیق‌تر کردن چاه‌های موجود باشند و همچنین از دسترسی به رود اردن و چشمه‌های آب شیرین محرومند. اسرائیل حتی بر جمع‌آوری آب باران در اکثر نقاط کرانه باختری کنترل دارد و مخازن جمع‌آوری آب باران متعلق به فلسطینی‌ها اغلب توسط ارتش اسرائیل تخریب می‌شود. در نتیجه، طبق گزارش سازمان هماهنگی امور انسانی سازمان ملل، حدود ۱۸۰ جامعه روستایی فلسطینی در کرانه باختری به آب لوله‌کشی دسترسی ندارند. حتی در شهرها و روستاهایی که شبکه آب دارند، لوله‌ها معمولاً خشک شده‌اند.
در فلسطین بر روی هر پشت‌بامی یک منبع آب بزرگ برای روزهایی که خشکسالی امان ساکنان را می‌برد، تعبیه شده است. چنین منبع‌هایی در بخش‌هایی که اسرائیلی‌ها در آن ساکنان‌اند به چشم نمی‌خورد. فلسطینی‌ها خواهان حفر چاه برای داشتن امکانات حداقلی و نجات خود از وضعیتی هستند که دهه‌هاست ادامه دارد. این درحالیست که به گفته عادل یاسین، مدیرکل برنامه‌ریزی راهبردی در سازمان آب فلسطین، در گفتگو با الجزیره، شرکت آب اسرائیلی با نام مکوروت که آب سرزمین‌های اشغالی را تامین می‌کند، ۴۲ حلقه چاه را تحت کنترل دارد که ۳۴ حلقه از آنها در دره اردن واقع شده‌اند.
عفو بین‌الملل در سال ۲۰۱۷ اعلام کرد اسرائیل توافقات مربوط به استخراج آب از سفره‌های آب زیرزمینی را رعایت نمی‌کند و منابع آب کرانه باختری را به نفع شهرک‌نشینان اسرائیلی کنترل می‌کند. بر اساس این گزارش که اسرائیل را متهم به اشغال منابع طبیعی و زیست‌محیطی کرده، استفاده اسرائیل از منابع آب موجب کم شدن چاه‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی فلسطینی‌ها شده است. تا سال ۲۰۰۸، استخراج آب از سوی فلسطینی‌ها ۴۴ درصد کمتر از قبل از توافق ۱۹۹۵ اسلو بوده است. باید بدانید توافق اسلو به اسرائیل حق وتو در هرگونه تغییر وضعیت موجود را داده که دست تل‌آویو را کاملا باز گذاشته است.
در حالی که فلسطینی‌ها در تابستان سوزان با کمبود شدید آب دست‌وپنجه نرم می‌کنند، شهرک‌نشینان غیرقانونی اسرائیلی در همان نزدیکی از مقادیر نامحدود آب نه تنها برای آشامیدن بلکه برای پر کردن استخرها، آبیاری محصولات و شست‌وشوی خودروهایشان برخوردارند.
مساله دیگر این است که اسرائیل یک بوروکراسی پیچیده از مجوزها و حق دسترسی ایجاد کرده که دسترسی فلسطینی‌ها به آب زیرزمینی که منبع اصلی آب آشامیدنی است را کنترل و محدود می‌کند. اسرائیل از طریق کمیته مشترک آب این کنترل را اعمال کرده است، نهادی که به‌طور نظری برای تصمیم‌گیری عادلانه در زمینه آب طراحی شده، اما عملا تحت سیاست‌های اسرائیل اداره می‌شود.
فلسطینی‌ها در چه وضعیتی قرار دارند؟
بر اساس توافق‌های اسلو کرانه باختری به ۳ منطقه A،B و C تقسیم شده‌است که تشکیلات خودگردان فلسطینی فقط بر بخشی از این مناطق کنترل دارد. در منطقه C کرانه‌باختری که ۶۰ درصد آن در کنترل اسرائیلی‌هاست، فلسطینی‌ها قادر نیستند تا به شبکه‌های آب شرکت ملی آب اسرائیل متصل شوند؛ مگر آنکه مالکیت زمین را اثبات کرده یا مجوزی از اداره مدنی اسرائیل در سرزمین‌های اشغالی (معروف به کوگات) بگیرند. گاردین در گزارشی که دو سال قبل در مورد دزدی آب از سوی اسرائیل منتشر کرده نوشته است: ۴۵۰ هزار اسرائیلی در ناحیه سی ساکن‌اند و در عمل، دسترسی به منابع آب به ابزاری قدرتمند برای پیشبرد شهرک‌سازی تبدیل شده است؛ تاکستان‌ها، باغ‌های زیتون، مزارع دام و خرمای اسرائیلی در این ناحیه شکوفا می‌شوند و همزمان فلسطینی‌ها آبی برای نوشیدن ندارند و کشاورزی‌شان تعطیل شده است. تعدادی از کشورهای اروپایی در طول سال‌های گذشته واردات محصولات کشاورزی که مبدا تولید آن شهرک‌های غیرقانونی در کرانه باختری باشد دقیقا به همین دلیل تحریم کرده‌اند.
این برنامه هر سال تابستان در سرزمین‌های اشغالی است. در حالی که فلسطینی‌ها در تابستان سوزان با کمبود شدید آب دست‌وپنجه نرم می‌کنند، شهرک‌نشینان غیرقانونی اسرائیلی در همان نزدیکی از مقادیر نامحدود آب نه تنها برای آشامیدن بلکه برای پر کردن استخرها، آبیاری محصولات و شست‌وشوی خودروهایشان برخوردارند.
بر اساس گزارش الجزیره در سال ۲۰۲۱، تشکیلات خودگردان فلسطینی از اسرائیل خواسته بود مقدار آبی که به فلسطینی‌ها می‌فروشد را افزایش دهد. اما پاسخ اسراییل این بود زیرساخت آماده افزایش نیست، اما پیشنهاد داد در برابر پرداخت هزینه بیشتر، آب بیشتری به آنها بفروشد.
جالب است بدانید که حدود ۶۰ درصد از آب آشامیدنی یا کشاورزی و… در اسرائیل توسط منابع طبیعی، از جمله آبخوان کوهستانی و حوضه رود اردن تامین می‌شود. آبخوان کوهستانی، به‌عنوان بزرگ‌ترین و باکیفیت‌ترین منبع آب در منطقه، از طریق بارش باران در کرانه باختری تغزیه می شود و اسرائیل این آب را از راه چاه‌هایی که طی دهه‌ها حفر کرده برداشت می‌کند. این در حالیست که فلسطینی‌ها به دلیل قوانین، امکان حفر چاه جدید را ندارند.
بنا بر آنچه الجزیره در یادداشتی که سال ۲۰۱۶ منتشر شد نوشته است، منابع آب فلسطینی‌ها شامل رودخانه اردن است که در تمام طول مرز شرقی کرانه باختری جریان دارد و همچنین سفره‌های آب زیرزمینی در کرانه باختری و اسراییل که یکی دیگر از منابع اصلی تامین آب آنها محسوب می‌شود. هر دو منبع آب، فرامرزی هستند و به این بدان معنی است که طبق قوانین بین‌المللی، باید به شیوه‌ای عادلانه و معقول میان اسراییلی‌ها و فلسطین تقسیم شود.
تل‌آویو دلیل کم‌آبی را بارش کم، دزدی آب از سوی فلسطینی‌های دیگر، کهنگی منابع و چاه‌ها و ابزار عنوان می‌کند و اشاره‌ای به سهم نامتوازن خود در مقایسه با فلسطینی‌ها ندارد و مدام انگشت اتهام را به سوی کشاورزانی می‌برد که به شدت از کمبود آب رنج می‌برند.
جنگ آب میان اردن و اسرائیل تا چه اندازه جدی است؟
رابطه میان اردن و اسرائیل بر سر منابع آب بسیار پیچیده است. در حقیقت اردن یکی از کشورهایی است که خطر خشکسالی گسترده به صورت مداوم آن را تهدید می‌کند. بخش مهمی از از تنش‌های آبی اردن مرتبط با اشغالگری اسراییل است. رود اردن به عنوان اصلی‌ترین منبع تامین آب اردن، هر چند نام کشور اردن را برخود دارد، اما به دلیل توافقنامه‌های یک‌طرفه حقابه و سلطه اسرائیل بر سرچشمه‌های آن در جنوب غربی سوریه، دچار بحران و تنش می‌شود. از آنجایی که اسراییل در جنوب سوریه فعالیت‌های خود را گسترش داده. اسراییل با تسلط بر جبل الشیخ که سرچشمه بانیاس و سرچشمه تعدادی دیگر از رودها و همچنین سدها در قنیطره است، قصد دارد تا بر منابع آب در سوریه مسلط شود. اما دود این آتش تنها به چشم سوری‌ها نمی‌رود.
خبرگزاری فارس اخیرا در گزارشی تسلط اسرائیل بر منابع آبی در این نقطه را اینطور توصیف کرده است: طی ماه‌های گذشته، اسرائیل قبضه خود را بر مناطق حیاتی و راهبردی جولان اشغالی تحکیم کرد و پیشروی‌های خود را در اطراف سدهایی مانند «المنطره» گسترش داد، سدی که برای جمع‌آوری آب‌های روان از جمله آب‌های ناشی از بارندگی مورد استفاده قرار می‌گیرد تا بعد برای آبیاری اراضی کشاورزی حومه قنیطره به خدمت گرفته شود و حدود ۲ درصد از نیاز به آب‌های منطقه را تأمین کند.این رژیم همچنین، کنترل چشمه «الزیوان» را هم به دست گرفت، چشمه زیرزمینی همیشه جاری که یکی از تأمین‌کنندگان منابع آبی مورد نیاز شهرک‌ها و روستاهای اطراف این منطقه است و تقریباً ۱.۵ درصد از آب کشاورزی جولان را تأمین می‌کند تا سرچشمه‌های رودخانه «رقاد» که شاخه اصلی رودخانه یرموک محسوب می‌شود و از بلندی‌های جولان سرچشمه می‌گیرد و با عبور از مناطق حائل حدود ۸ درصد از منابع آبی جنوب سوریه را پوشش می‌دهد.
اسراییل رسما کنترل رود یرموک را برعهده دارد که سرشاخه آب رود اردن به‌حساب می‌آید. این رود تامین‌کننده سدی است که بیشتر آب را در امان پایتخت اردن تامین می‌کند و حالا این کشور نگران است تا با تسلط اسراییلی‌ها بر یرموک، یکی از مهم‌ترین منابع آب خود را از دست بدهد.همچنین سهم اردن و اسراییل از رود اردن یکسان نیست و همانطور که حدس زدن آن دشوار نیست، اردنی‌ها سهم کمتری از آب این رود دارند.
نکته دیگر این است که اردن از سال ۱۹۹۴ یعنی ۳۱ سال قبل یک توافقنامه آبی با تل‌آویو دارد که بر اساس آن اسرائیل باید سالانه ۵۰ میلیون متر مکعب آب مورد نیاز اردن را از دریاچه طبریه تامین کند.چهار سال قبل اسرائیل در توافق جدید موظف شد تا ۵۰ میلیون لیتر اضافی هم به اردنی‌ها بفروشد؛ اما هفت اکتبر و موضع‌گیری امان باعث شد تا اسرائیل تهدید کند که دست از فروش آب به اردن خواهد کشید.
در اردن طی ۲۰ سال هزینه تامین آب سالانه ۶۰۰ میلیون دلار افزایش داشته که با افزایش جمعیت به دلیل سیل مهاجران سوری همراه بوده است. هر چند اردنی‌ها تلاش دارند تا مشکل آب را به نحوی مدیریت کنند، اما تل‌آویو از مشکلات امان برای پیشبرد اهداف خود و کنترل آنها استفاده می‌کند.
در غزه چه می‌گذرد؟
در غزه حتی پیش از وقوع هفت اکتبر و جنگ ویرانگر اخیر اوضاع از کرانه باختری وخیم‌تر بوده است. در آستانه دو ساله شدن جنگ در غزه، تقریبا هشتاد درصد از زیرساخت‌های آب در این منطقه از بین رفته، لوله‌های اصلی تخریب شده‌اند و شبکه توزیع آب کارکرد خود را از دست داده است. اغلب ساکنان با استفاده از کامیون‌های حامل آب تشنگی خود را رفع می‌کنند. اما این میزان به هیچ‌وجه کافی نیست و آنها علاوه بر گرسنگی با تشنگی هم دست‌وپنجه نرم می‌کنند.
چاه‌هایی که پیش از جنگ بخشی از نیاز آبی را تامین می‌کردند هم آسیب دیده یا به دلیل ورود فاضلابی که به دلیل جنگ تصفیه نمی‌شود، آلوده شده‌اند. همچنین بسیاری از چاه‌ها به‌طور کلی غیرقابل دسترس هستند؛ چراکه در مناطق جنگی، نزدیک پایگاه‌های نظامی اسرائیل یا در مناطق تخلیه اجباری قرار دارند. از بین کارخانه‌های آب‌شیرین‌کن در غزه تنها یکی از آنها گاهی کار خود را انجام می‌دهد. یونیسف در سال ۲۰۲۱ هشدار داده بود که تقریبا ۱۰۰ درصد آب زیرزمینی غزه برای مصرف انسانی به دلیل شوری و آلودگی نامناسب است.
واضح است که آب به صورت یک سلاح جنگی در غزه مورد استفاده قرار می‌گیرد و محرومیت ساکنان باریکه از آب سالم، پیامدهای انسانی و بهداشتی بسیار جدی به دنبال دارد.
۳۱۲/۴۲
