یولن – رسول سلیمی: مناقشه ارمنستان و آذربایجان بر سر قره‌باغ کوهستانی از اواخر دهه ۱۹۸۰، با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، منطقه قفقاز جنوبی را به یکی از کانون‌های تنش در جهان تبدیل کرد. این درگیری با کشته شدن بیش از ۳۰,۰۰۰ نفر در دهه ۱۹۹۰ و ۶,۰۰۰ نفر در جنگ ۴۴ روزه ۲۰۲۰، و همچنین آوارگی حدود ۱۰۰,۰۰۰ ارمنی از قره‌باغ در ۲۰۲۳، هزینه‌های انسانی و اقتصادی سنگینی به همراه داشت.
بیانیه صلح ۸ اوت ۲۰۲۵، که با حضور الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، و نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، در کاخ سفید امضا شد، نه‌تنها نشان عزم جدی دو طرف به پایان این منازعه پس از بیش از سه دهه بود، بلکه کریدور زنگزور را به‌عنوان مسیری استراتژیک تحت نظارت آمریکا معرفی کرد.
زمینه‌های تاریخی توافق زنگزور
کریدور زنگزور، نواری ۳۲ کیلومتری (۲۰ مایل) در جنوب ارمنستان، بین سرزمین اصلی آذربایجان و منطقه خودمختار نخجوان قرار دارد و به‌عنوان بخشی از «کریدور میانی» برای اتصال آسیای مرکزی به ترکیه و اروپا اهمیت استراتژیک دارد. این کریدور از نظر اقتصادی و ژئوپولیتیکی برای بازسازی مسیر تاریخی جاده ابریشم و کاهش وابستگی تجارت جهانی به روسیه و ایران حیاتی است.
این بیانیه شامل ۱۷ بند کلیدی بود که بر اساس آن، ارمنستان و آذربایجان حاکمیت و تمامیت ارضی یکدیگر را به رسمیت شناختند و متعهد به بازگشایی مسیرهای حمل‌ونقل، ایجاد روابط دیپلماتیک، و توقف درگیری‌ها شدند. مهم‌ترین بخش این بیانیه، موافقت اصولی ارمنستان با اعطای حقوق انحصاری توسعه کریدور زنگزور به آمریکا برای ۹۹ سال بود که این مسیر به «جاده ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» (TRIPP) تغییر نام یافت.
این در حالی است که از ۱۹۸۸، قره‌باغ کوهستانی، منطقه‌ای با اکثریت ارمنی در خاک آذربایجان، کانون درگیری بود. پس از جنگ ۲۰۲۰ و بازپس‌گیری قره‌باغ توسط آذربایجان در ۲۰۲۳، مذاکرات صلح با مشکلاتی مانند کنترل کریدور زنگزور مواجه شد.
روسیه نیز که از طریق گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE) میانجی‌گری می‌کرد، پس از تهاجم به اوکراین در ۲۰۲۲ نفوذ خود را در قفقاز از دست داد. به رغم عضویت ارمنستان در پیمان امنیت جمعی و همچنین پیمان دفاع دو جانبه میان ارمنستان و روسیه که روسیه را موظف به دفاع از ارمنستان در جنگ می‌کند، اجتناب مسکو از مداخله در حمله ۲۰۲۳ آذربایجان به قره‌باغ، باعث شد که حکومت ارمنستان بیش از پیش به سمت غرب سوق پیدا کند. در همین راستا تیم دیپلماتیک ترامپ، به رهبری استیو ویتکاف (مشاور ارشد دیپلماتیک، آمریکا)، از اوایل ۲۰۲۵ مذاکرات فشرده‌ای با باکو و ایروان آغاز کرد که به توافق منجر شد.
امتیازات آمریکا در کریدور زنگزور
آمریکا در توافق زنگزور امتیازات استراتژیک و اقتصادی بی‌سابقه‌ای به دست آورد که در زیر به تفصیل بررسی می‌شود:
۱. حقوق انحصاری توسعه برای ۹۹ سال
بر اساس توافق، آمریکا حقوق انحصاری توسعه کریدور زنگزور را برای ۹۹ سال به دست آورد. این کریدور شامل خطوط راه‌آهن، خطوط لوله نفت و گاز، کابل‌های فیبر نوری، و احتمالاً خطوط انتقال برق است. تینا دولبایا، پژوهشگر ارشد مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی در امریکا (CSIS) معتقد است «این توافق به آمریکا امکان می‌دهد تا به‌عنوان یک بازیگر کلیدی در زیرساخت‌های قفقاز جنوبی وارد شود. کنترل ۹۹ ساله کریدور زنگزور به معنای نفوذ اقتصادی و سیاسی بلندمدت است.»
اولیسا وارتانیان، تحلیلگر مستقل منطقه‌ای در گرجستان نیز می گوید «حقوق انحصاری آمریکا در زنگزور، این کشور را به یک داور منطقه‌ای تبدیل می‌کند، اما بدون تعهد مداوم واشنگتن، این توافق ممکن است به تنش‌های جدید منجر شود.»
در مجموع این امتیاز به آمریکا اجازه می‌دهد تا زیرساخت‌های کریدور را از طریق کنسرسیومی از شرکت‌های آمریکایی توسعه دهد. طبق گزارش کاخ سفید، حداقل ۹ شرکت، از جمله سه شرکت آمریکایی، برای توسعه این مسیر ابراز علاقه کرده‌اند. این امر می‌تواند میلیاردها دلار درآمد برای شرکت‌های آمریکایی ایجاد کند و نفوذ اقتصادی واشنگتن را در منطقه‌ای که پیش‌تر تحت سلطه روسیه بود، تقویت کند.
۲. تضعیف نفوذ روسیه و ایران
کریدور زنگزور با دور زدن مسیرهای سنتی تحت کنترل روسیه و ایران، نفوذ این دو کشور را در قفقاز جنوبی کاهش می‌دهد. این کریدور آسیای مرکزی را از طریق ترکیه به اروپا متصل می‌کند و وابستگی منطقه به مسیرهای روسی و ایرانی را از بین می‌برد.
آذربایجان برای اتصال به سرزمین جداافتاده نخجوان همواره وابسته به ایران بود و مجبور بود از طریق خاک ایران با این منطقه از خاک خود ارتباط برقرار کند، با تاسیس یک کریدور جدید در خاک ارمنستان، وابستگی جمهوری آذربایجان به استفاده از مسیرهای مواصلاتی ایران به شکل قابل توجهی کاهش پیدا خواهد کرد. در عین حال کریدور میانی که توسط ترکیه پشتیبانی می‌شود و سواحل ترکیه در دریای مدیترانه و اروپا را از طریق گرجستان و آذربایجان به آب‌های دریای خزر، آسیای میانه و چین متصل می‌کند، یک مسیر جدید میان چین و آسیای میانه با اروپا ایجاد می‌کند که به رقیب «پل زمینی اوراسیا» در خاک روسیه تبدیل خواهد شد که چین را از طریق روسیه به اروپا متصل می‌کرد.
ملیک کایلان، تحلیلگر ژئوپولیتیک در تحلیلی نوشته «کریدور زنگزور، که اکنون جاده ترامپ نامیده می‌شود، مسیر تاریخی جاده ابریشم را احیا می‌کند و اقتصادهای آسیای مرکزی را از کنترل روسیه آزاد می‌کند. این یک شکست استراتژیک برای مسکو و تهران است.» برت اریکسون، مشاور تحریم‌ها در دانشکده حقوق دانشگاه لویولا (شیکاگو، آمریکا، متخصص تحریم‌ها) نیز تاکید می کند «قفقاز نقطه کور سیاست تحریم‌ها علیه روسیه بوده است. توافق زنگزور به غرب امکان می‌دهد تا مسیرهای دور زدن تحریم‌ها توسط روسیه را مسدود کند.»
به همین دلیل، این توافق نفوذ آمریکا را در مسیرهای تجارت شرق-غرب تقویت می‌کند و روسیه و ایران را به حاشیه می‌راند.» این تغییر قدرت می‌تواند به کاهش وابستگی اروپا به گاز روسیه و ایران به‌ویژه با توسعه خطوط لوله در کریدور زنگزور منجر شود.
۳. تقویت روابط اقتصادی با ارمنستان و آذربایجان
آمریکا علاوه بر توافق مشترک، قراردادهای دوجانبه‌ای با ارمنستان و آذربایجان امضا کرد که همکاری در زمینه‌های انرژی، فناوری، و اقتصاد را گسترش می‌دهد.در همین راستا آنا کلی، سخنگوی کاخ سفید گفته: «جاده ترامپ امکان اتصال بدون مانع بین دو کشور را فراهم می‌کند، در حالی که حاکمیت و تمامیت ارضی ارمنستان را حفظ می‌کند. این برای کسب‌وکارهای آمریکایی و منابع انرژی اروپا بسیار قدرتمند خواهد بود.»
آلکس گالیتسکی، مدیر برنامه کمیته ملی ارمنی آمریکا هم معتقد است «این توافق به مسائل حقوق بشر، آوارگان قره‌باغ، و زندانیان جنگی ارمنی توجه کافی نکرده است، که می‌تواند صلح پایدار را تضعیف کند.» در چنین شرایطی، این قراردادها به آمریکا امکان می‌دهد تا در بخش‌های انرژی (نفت و گاز آذربایجان) و فناوری (کابل‌های فیبر نوری) نفوذ کند. طبق گزارش یواس‌ای تودی، این توافق‌ها می‌توانند فرصت‌های اقتصادی جدیدی برای شرکت‌های آمریکایی ایجاد کنند.
۴. لغو محدودیت‌های همکاری دفاعی با آذربایجان
ترامپ اعلام کرد که محدودیت‌های همکاری دفاعی با آذربایجان، که تحت قانون حمایت از آزادی ۱۹۹۲ اعمال شده بود، لغو خواهد شد. فلیشیا شوارتز، روزنامه‌نگار پولیتیکو نوشت «لغو محدودیت‌های دفاعی با آذربایجان، که پیش‌تر به دلیل مناقشه با ارمنستان اعمال شده بود، نشان‌دهنده چرخش استراتژیک آمریکا به سمت باکو است.» این تصمیم می‌تواند به فروش تسلیحات آمریکایی به آذربایجان و تقویت همکاری‌های نظامی منجر شود، که به گفته مرکز مطالعات استراتژیک باکو ، جایگاه این کشور را به‌عنوان متحد کلیدی آمریکا در منطقه تقویت می‌کند.
۵. کسب اعتبار دیپلماتیک و جایزه نوبل صلح
از سوی دیگر ترامپ با میانجی‌گری این توافق، به دنبال کسب اعتبار دیپلماتیک و تحقق آرزوی دیرینه خود برای دریافت جایزه نوبل صلح بود. هر دو رهبر ارمنستان و آذربایجان از نامزدی او برای این جایزه حمایت کردند. الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان هم با تاکید بر این مسئله اذعان کرد «چه کسی جز رئیس‌جمهور ترامپ شایسته جایزه نوبل صلح است؟ ما به‌زودی نامه مشترکی برای حمایت از او صادر خواهیم کرد.»
نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان هم در این راستا گفته بود «این پیشرفت بدون تعهد شخصی رئیس‌جمهور ترامپ ممکن نبود. ما از نامزدی او برای نوبل صلح حمایت می‌کنیم.» به گزارش تایم، این توافق به فهرست دستاوردهای دیپلماتیک ترامپ، از جمله توافق صلح بین کنگو و رواندا و ادعای دخالت در آتش‌بس کامبوج و تایلند، اضافه شد. با این حال، عدم موفقیت در حل مناقشات غزه و اوکراین نشان‌دهنده محدودیت‌های رویکرد اوست.
پیامدهای توافق برای ارمنستان و آذربایجان
ارمنستان با این توافق به عادی‌سازی روابط با آذربایجان و ایجاد روابط دیپلماتیک دست یافت. همچنین، همکاری اقتصادی با آمریکا می‌تواند به بهبود اقتصاد بحران‌زده این کشور کمک کند. آرشاک ماکیچیان، تحلیلگر مرکز تحقیقات استراتژیک ارمنستان در تحلیلی می گوید «این توافق به ارمنستان امکان می‌دهد تا از انزوای ژئوپولیتیکی خارج شود و به‌عنوان شریک آمریکا، امنیت بیشتری کسب کند.» از این رو واگذاری کنترل کریدور زنگزور به آمریکا برای ۹۹ سال، نگرانی‌هایی درباره نقض حاکمیت ارمنستان ایجاد کرده است. این در حالی است که گروه‌های مخالف در ارمنستان این توافق را «تهدیدی برای استقلال ملی» می‌دانند. آلکس گالیتسکی معتقد است: «این توافق به آوارگان قره‌باغ و زندانیان جنگی توجه کافی نکرده و ممکن است صلح پایدار را تضعیف کند.»
از سوی دیگر آذربایجان با به رسمیت شناختن حاکمیت خود بر قره‌باغ و دسترسی مستقیم به نخجوان از طریق کریدور زنگزور، پیروزی دیپلماتیک و نظامی بزرگی کسب کرد. فرید شفی‌اف، رئیس مرکز تحلیل روابط بین‌الملل باکو تاکید می کند «کریدور زنگزور جایگاه آذربایجان را به‌عنوان مرکز تجارت منطقه‌ای تقویت می‌کند و روابط با ترکیه و آمریکا را تعمیق می‌بخشد.» در چنین شرایطی آذربایجان ممکن است با فشارهای ایران و روسیه مواجه شود، که این توافق را تهدیدی برای منافع خود می‌دانند.
واکنش‌های منطقه‌ای و بین‌المللی
واکنش به این توافق بین کشورهای آسیایی قابل توجه بود. ایران این توافق را تهدیدی برای امنیت خود می‌داند، زیرا کریدور زنگزور مسیرهای تجاری این کشور را دور می‌زند و نفوذ ژئوپولیتیکی آن را کاهش می‌دهد. روسیه، که نفوذ خود را در قفقاز پس از جنگ اوکراین از دست داده، این توافق را شکستی برای خود می‌داند. انحلال گروه مینسک OSCE، که روسیه یکی از روسای آن بود، به کاهش نقش مسکو در منطقه منجر شد. سرگئی مارکدونوف، پژوهشگر موسسه مطالعات بین‌المللی مسکو گفته «توافق زنگزور نشان‌دهنده کاهش نفوذ روسیه در قفقاز است، اما مسکو همچنان از طریق پایگاه نظامی در گیومری و اهرم‌های اقتصادی می‌تواند منطقه را تحت تأثیر قرار دهد.»
در همین حال، مرکز مطالعات استراتژیک مسکو هشدار داد: «روسیه ممکن است با همکاری ایران، از طریق اقدامات سیاسی و اقتصادی، اجرای کریدور زنگزور را مختل کند.»
ترکیه نیز به‌عنوان متحد نزدیک آذربایجان، از این توافق به دلیل تقویت جایگاهش در تجارت منطقه‌ای استقبال کرد. کریدور زنگزور مسیر مستقیمی برای اتصال ترکیه به آسیای مرکزی فراهم می‌کند. سینان اولگن، رئیس مرکز مطالعات اقتصادی و سیاست خارجی ترکیه نیز بر این مسئله تاکید دارد که «کریدور زنگزور ترکیه را به مرکز تجارت منطقه‌ای تبدیل می‌کند و نفوذ آنکارا را در برابر ایران و روسیه تقویت می‌کند.»
امتیازات آمریکا چیست و چه محدوده ای دارد؟
مزایای استراتژیک
- کنترل مسیر تجارت شرق-غرب: کریدور زنگزور به آمریکا امکان می‌دهد تا در مسیر تجارت آسیای مرکزی به اروپا نفوذ کند. این امر به کاهش وابستگی اروپا به انرژی روسیه و ایران کمک می‌کند.
- تضعیف محور مقاومت: با کاهش نفوذ ایران و روسیه، آمریکا می‌تواند محور مقاومت را در منطقه تضعیف کند.
- تقویت پیمان ابراهیم: این توافق روابط آذربایجان با اسرائیل و کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس را تقویت می‌کند، که به گفته ملیک کایلان ، «پروژه‌ای برای مهار ایران» است.
مزایای اقتصادی:
- فرصت‌های تجاری: توسعه کریدور توسط شرکت‌های آمریکایی می‌تواند میلیاردها دلار درآمد ایجاد کند. به گزارش کاخ سفید، حداقل ۹ شرکت برای توسعه این مسیر ابراز علاقه کرده‌اند.
- دسترسی به منابع انرژی: کریدور زنگزور امکان صادرات نفت و گاز آذربایجان به اروپا را تسهیل می‌کند، که به گفته آنا کلی ، «برای منابع انرژی اروپا بسیار قدرتمند خواهد بود».
در مجموع توافق زنگزور، که با میانجی‌گری دونالد ترامپ امضا شد، امتیازات بی‌سابقه‌ای به آمریکا اعطا کرد، از جمله حقوق انحصاری توسعه کریدور برای ۹۹ سال، تضعیف نفوذ روسیه و ایران، و تقویت روابط اقتصادی و دفاعی با ارمنستان و آذربایجان. این توافق، که به «جاده ترامپ» تغییر نام یافت، جایگاه آمریکا را به‌عنوان یک بازیگر کلیدی در قفقاز جنوبی تثبیت کرد، اما با چالش‌هایی مانند نگرانی‌های ارمنستان درباره حاکمیت، تهدیدات ایران و روسیه، و آسیب‌پذیری کریدور مواجه است. آینده این توافق به توانایی آمریکا در مدیریت تنش‌های منطقه‌ای و جلب حمایت داخلی در ارمنستان و آذربایجان بستگی دارد.
۲۱۳/۴۲
