یولن – رسول سلیمی: تابستان امسال، تهران در تب‌وتاب بین جنگ و دیپلماسی بود. . همزمان خیابان‌های کاراکاس، متحد ایران در قاره آمریکا، زیر سایه ناوهای آمریکایی می‌لرزد و در شورای امنیت سازمان ملل متحد، تروئیکای اروپایی (بریتانیا، فرانسه، آلمان) با ارسال نامه‌ای رسمی، فرآیند ۳۰ روزه اسنپ‌بک را فعال کرده‌اند.
این مکانیسم، مندرج در قطعنامه ۲۲۳۱ (۲۹ تیر ۱۳۹۴ / ۲۰ ژوئیه ۲۰۱۵)، می‌تواند تحریم‌های پیشین شورای امنیت (قطعنامه‌های ۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳،۱۸۳۵، ۱۹۲۹) را علیه ایران بازگرداند. ایران، که از خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ و عدم پایبندی اروپا به تعهدات اقتصادی‌اش سرخورده شده، اکنون با چالشی چندلایه روبه‌روست: چگونه می‌تواند اسنپ‌بک را غیرفعال کند و از انزوای اقتصادی و سیاسی جلوگیری کند؟ در واشنگتن، بحث‌ها درباره بازگشت به مذاکرات با ایران بالا گرفته، اما آیا توافقی موقت با نتایج حداقلی در شرایط فعلی ممکن است؟
مسیرهای ایران برای غیرفعال‌سازی اسنپ‌بک
می‌توان تصور کرد که در وزارت امور خارجه، سید عباس عراقچی، وزیر و تیم او به طور شبانه‌روز در حال رایزنی با متحدان ایران در پکن و مسکو هستند. همزمان در خیابان‌های فردوسی و منوچهری، صرافی‌ها شاهد نوسان‌های قیمت ارز هستند که راهی جز سربالایی نمی‌شناسد و مردم نگران بازگشت تحریم‌های فلج‌کننده دهه ۸۰ شمسی هستند.
کاظم غریب‌آبادی، معاون وزیر خارجه، هشدار داده که ایران اسنپ‌بک را «غیرقانونی» می‌داند و آماده واکنش‌های متناسب، از جمله قطع همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و حتی خروج از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT)، است. اما آیا ایران می‌تواند با دیپلماسی، فشارهای اقتصادی، یا اهرم‌های حقوقی، این شمشیر را از سر خود دور کند؟
مکانیسم اسنپ‌بک، مندرج در بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام و قطعنامه ۲۲۳۱، به اعضای باقی‌مانده در توافق (چین، روسیه، بریتانیا، فرانسه، آلمان) اجازه می‌دهد در صورت ادعای نقض تعهدات توسط ایران، تحریم‌های پیشین را در یک فرآیند خودکار که امکان رای‌گیری و وتوی آن وجود ندارد، بازگردانند. تروئیکای اروپایی در نامه‌ای به شورای امنیت (۶ شهریور ۱۴۰۴ / ۲۸ اوت ۲۰۲۵) مدعی نقض تعهدات ایران، از جمله غنی‌سازی ۶۰ درصدی و محدودیت نظارت آژانس، شده‌اند. ایران برای غیرفعال‌سازی این مکانیسم، که تا ۵ مهر ۱۴۰۴ (۳۰ روز پس از درخواست اروپا) فرصت دارد و می‌تواند از مسیرهای زیر استفاده کند:
۱. دیپلماسی فعال با تروئیکای اروپایی:
ایران می‌تواند از بازه ۳۰ روزه اسنپ‌بک برای مذاکره مستقیم با تروئیکای اروپایی استفاده کند. اروپا نیز به دنبال توافقی است که غنی‌سازی ایران را محدود کند، تکلیف اورانیوم غنی‌شده در سطح ۶۰ درصد ایران را مشخص کند و نظارت آژانس را در ازای تعلیق اسنپ‌بک و کاهش برخی تحریم‌ها تقویت کند. ایران می‌تواند با پیشنهاد بازگشت به تعهدات محدودشده برجام (مانند کاهش ذخایر اورانیوم غنی‌شده به زیر ۳۰۰ کیلوگرم) و پذیرش بازرسی‌های گسترده‌تر آژانس، اروپا را به توقف فرآیند اسنپ‌بک ترغیب کند. ایران در مذاکرات اخیر با اروپا در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل (۲۰۲۴) حسن نیت نشان داده، اما مطالبات غیرواقع‌بینانه اروپا (مانند توقف کامل غنی‌سازی) مذاکرات را پیچیده کرده است.
در این شرایط، از منظر حقوق بین‌الملل، ایران می‌تواند استدلال کند که نقض تعهداتش (بر اساس بند ۳۶ برجام) پاسخی قانونی به خروج آمریکا و عدم اجرای تعهدات اقتصادی اروپا بوده است. این استدلال، بر اصل وفای به عهد (pacta sunt servanda) مندرج در ماده ۲۶ کنوانسیون وین (۱۹۶۹) استوار است. با این حال، غیرقابل وتو بودن اسنپ‌بک، قدرت مانور ایران را در شورای امنیت محدود می‌کند.
۲. تقویت حمایت چین و روسیه:
چین و روسیه، به‌عنوان اعضای دائم شورای امنیت و متحدان ایران، رسما اعلام کرده‌اند که با اسنپ‌بک مخالف‌اند. این دو کشور فعال‌سازی اسنپ‌بک را «غیرقابل توجیه» خوانده‌اند. ایران می‌تواند با تقویت همکاری‌های اقتصادی و نظامی با این کشورها، فشار روانی و اقتصادی اسنپ‌بک را کاهش دهد. توافق ۲۵ ساله ایران و چین و خرید نفت ایران توسط چین (۱.۴ میلیون بشکه در روز در ۲۰۲۳) می‌تواند سپری در برابر تحریم‌ها باشد.
ماده ۲ منشور سازمان ملل نیز بر عدم مداخله در امور داخلی کشورها تأکید دارد، و چین و روسیه می‌توانند با استناد به این اصل، از ایران در مجامع بین‌المللی حمایت کنند. با این حال، این دو کشور نمی‌توانند اسنپ‌بک را وتو کنند، اما می‌توانند با ارائه قطعنامه‌های موازی (مانند محکومیت حملات اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای ایران)، فشار سیاسی بر اروپا و آمریکا را افزایش دهند.
۳. تهدید به خروج از NPT:
ایران تهدید کرده که در صورت فعال شدن اسنپ‌بک، ممکن است از NPT خارج شود. سفیر ایران در سازمان ملل اعلام کرده که این اقدام بر اساس ماده ۱۰ NPT (خروج در صورت تهدید منافع ملی) قابل‌اجراست. این تهدید می‌تواند به‌عنوان اهرمی برای فشار بر اروپا عمل کند، زیرا خروج ایران از NPT می‌تواند به تشدید تنش‌های منطقه‌ای و نگرانی‌های جهانی از جمله افزایش نگرانی از مسابقه تسلیحات هسته‌ای در منطقه و جهان منجر شود.
خروج از NPT، اگرچه از نظر حقوقی ممکن است، اما تبعات سیاسی سنگینی دارد، از جمله انزوای دیپلماتیک و کاهش حمایت چین و روسیه در سازمان همکاری شانگهای (SCO) و بریکس. به گزارش شبکه رهبری اروپا، این اقدام ممکن است مذاکرات را به بن‌بست بکشاند.
۴. اقدامات اقتصادی جایگزین:
ایران می‌تواند با تقویت اقتصاد مقاومتی و شبکه‌های تجارت غیررسمی (مانند ناوگان سایه)، اثرات اقتصادی اسنپ‌بک را کاهش دهد. به گزارش بانک جهانی، برابر آمارهای سال ۲۰۲۳، ایران با دور زدن تحریم‌ها، ۱.۴ میلیون بشکه نفت در روز صادر می‌کند. همکاری با کشورهایی مانند ونزوئلا، که تحت محاصره نظامی آمریکا قرار دارد، می‌تواند این شبکه را تقویت کند. به گزارش اقتصاد آنلاین، ایران و ونزوئلا از طریق مبادلات نفتی، تحریم‌ها را خنثی کرده‌اند.
این اقدامات، اگرچه از نظر حقوقی نقض تحریم‌ها محسوب می‌شوند، اما در غیاب اجماع جهانی (به دلیل حمایت چین و روسیه)، قابل‌اجرا هستند. ایران می‌تواند دور زدن تحریم‌ها را به‌عنوان دفاع از منافع اقتصادی خود توجیه کند.
سناریوهای پیش‌روی ایران برای غیرفعال‌سازی اسنپ‌بک
با توجه به موارد بالا می توان به سناریوهای زیر توجه کرد:
- سناریوی دیپلماتیک (توافق موقت) : ایران با پذیرش بازرسی‌های گسترده‌تر آژانس و کاهش غنی‌سازی به زیر ۲۰ درصد، اروپا را به تعلیق اسنپ‌بک متقاعد می‌کند. این سناریو محتمل است، زیرا اروپا به دنبال حفظ دیپلماسی است.
- سناریوی مقاومت (تداوم وضعیت موجود) : ایران با رد شروط اروپا، به غنی‌سازی ادامه داده و با حمایت چین و روسیه، تحریم‌ها را دور می‌زند. این سناریو می‌تواند به تشدید تنش‌ها منجر شود.
- سناریوی تشدید (خروج از NPT): ایران از NPT خارج شده و برنامه هسته‌ای خود را گسترش می‌دهد، که به انزوای دیپلماتیک و افزایش خطر درگیری نظامی منجر می‌شود.
مسیر متفاوت: توافق ایران و آمریکا در شرایط حداقلی
اگرچه مارکو روبیو، وزیر امور خارجه، خواستار فشار حداکثری است، اما تعدادی مقام‌های دیگر آمریکایی رسیدن به یک توافق مذاکره شده را پیشنهاد کرده‌اند. در تهران، مسعود پزشکیان، از دیپلماسی فعال سخن می‌گوید، اما مجلس تهدید به خروج از NPT کرده است. در این میان، آیا توافقی حداقلی ممکن است که هم منافع آمریکا را تأمین کند و هم ایران را از لبه پرتگاه اسنپ‌بک نجات دهد؟
توافق حداقلی بین ایران و آمریکا باید به گونه‌ای باشد که منافع هر دو طرف را تأمین کند، بدون اینکه به تشدید تنش‌ها منجر شود. تحلیل‌های اخیر اندیشکده‌ها و اظهارات مقامات نشان می‌دهند که چنین توافقی در شرایط فعلی دشوار اما ممکن است. رسیدن به چنین توافقی نیازمند عزم و ارده جدی در هر دو طرف، یعنی هم در طرف ایران و هم در طرف آمریکا و اروپا برای توقف تشدید تنش‌ها است.
شرایط حداقلی برای توافق عبارت‌اند از:
۱. محدودیت‌های هسته‌ای ایران:
آمریکا خواستار بازگشت ایران به تعهداتی فراتر از برجام است. ایران می‌تواند در ازای تضمین‌های اقتصادی و امنیتی، برخی از این محدودیت‌ها را، همانطور که در برجام پذیرفت، بپذیرد. ایران اعلام کرده‌است که تحت فشار و تهدید حاضر به توافق نیست و تضمین‌هایی در مورد توقف اقدامات نظامی علیه خود می‌خواهد، اما ممکن است در صورت شکل‌گیری اراده سیاسی در داخل نظام سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری ایران آمادگی برای مذاکره با هدف رسیدن به توافقی موقت شکل بگیرد. دستیابی به چنین توافقی مشروط به این است که تحریم‌ها کاهش یابد و تضمین‌های کافی در مورد تکرار نشدن اقدام‌های نظامی وجود داشته‌باشد. این شرط با بندهای ۱ تا ۱۲ ضمیمه اول برجام هم‌خوانی دارد، اما ایران می‌تواند با استناد به بند ۳۶، خواستار اجرای متقابل تعهدات اقتصادی شود.
۲. کاهش تحریم‌های اقتصادی:
ایران خواستار رفع تحریم‌های نفتی و بانکی است. کاهش صادرات نفت ایران به زیر ۱ میلیون بشکه در روز (در صورت اجرای اسنپ‌بک) اقتصاد این کشور را به رکود تورمی می‌کشاند. آمریکا می‌تواند با اعطای معافیت‌های محدود (مانند معافیت‌های اعطاشده به شورون در ونزوئلا) موافقت کند. معافیت‌های تحریمی می‌توانند به‌عنوان مشوق برای ایران عمل کنند.
اما رفع تحریم‌ها باید با ماده ۲۹ برجام (تعهد به عدم اعمال تحریم‌های جدید) هم‌خوانی داشته باشد. ایران می‌تواند با استناد به این ماده، خواستار جبران خسارات خروج آمریکا از برجام شود. (پیش از این ایران شکایتی را در این خصوص به دیوان دادگستری بین‌المللی ارائه داده‌است که همچنان در حال بررسی است.)
۳. نظارت گسترده‌تر آژانس:
آمریکا و اروپا خواستار نظارت گسترده‌تر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر تأسیسات ایران، از جمله سایت‌های ادعایی اعلام‌نشده، هستند. به گزارش الجزیره، ایران نظارت‌های محدودشده را از سال ۲۰۱۹ کاهش داده است. اما ایران می‌تواند با پذیرش پروتکل‌های الحاقی به صورت داوطلبانه و موقت، اعتمادسازی کند. مذاکرات اخیر ایران با آژانس در تهران و وین و حضور بازرسان آژانس در بوشهر برای بارگزاری سوخت هسته‌ای در نیروگاه هسته‌ای بوشهر نشان‌دهنده آمادگی برای همکاری محدود است. پروتکل‌های الحاقی، که ایران تا سال ۲۰۱۸ داوطلبانه اجرا می‌کرد، می‌تواند به‌عنوان بخشی از توافق موقت بازگردد، اما ایران خواستار تضمین‌های متقابل است.
۴. تعهد به عدم تشدید تنش‌های منطقه‌ای:
آمریکا خواستار کاهش فعالیت‌های منطقه‌ای ایران در چارچوب محور مقاومت در خاورمیانه، است. همکاری‌های نفتی ایران و ونزوئلا تهدیدی برای منافع آمریکا در نیم‌کره غربی تلقی می‌شود. ایران می‌تواند به‌عنوان بخشی از توافق موقت غیررسمی بر ماده ۲ منشور سازمان ملل که بر حل مسالمت‌آمیز اختلافات تأکید دارد، اشاره کند و حمایت های نظامی رسمی خود از برخی گروه ها را برای مدت محدودی، تعدیل کند تا بتواند از شرایط فعلی عبور موفقی داشته باشد.
برای انجام این سناریوها شرایط، موانعی نیز وجود دارد. بی‌اعتمادی ناشی از خروج آمریکا از برجام (۲۰۱۸) و عدم اجرای تعهدات اروپا، مذاکرات را دشوار کرده است. ایران اروپا را فاقد صلاحیت حقوقی برای اسنپ‌بک می‌داند. همچنین، فشارهای داخلی در آمریکا (مانند لابی اسرائیل) و ایران (مانند برخی جناح‌های تندرو) مانع توافق است. اما حمایت چین و روسیه، فشار منطقه‌ای (مانند حمایت کلمبیا از ونزوئلا)، و تمایل اروپا به حفظ دیپلماسی می‌توانند به توافق حداقلی کمک کنند. چرا که اجماع جهانی علیه اسنپ‌بک وجود ندارد.
ایران می‌تواند از طریق دیپلماسی فعال با اروپا، تقویت حمایت چین و روسیه، تهدید به خروج از NPT، و گسترش اقتصاد مقاومتی، مکانیسم اسنپ‌بک را غیرفعال کند یا اثرات آن را کاهش دهد. محتمل‌ترین سناریو، توافقی موقت است که غنی‌سازی ایران را محدود کرده و در ازای معافیت‌های تحریمی، اسنپ‌بک را به امید شکل‌گیری مذاکراتی برای یک توافق جامع مانند برجام، به تعویق می‌اندازد. توافق حداقلی با آمریکا هم نیازمند محدودیت‌های هسته‌ای، کاهش تحریم‌ها، نظارت آژانس و تعهد به عدم تشدید تنش‌های منطقه‌ای است. با این حال، بی‌اعتمادی متقابل و فشارهای داخلی در هر دو کشور، این مسیر را دشوار می‌کند.
۲۱۳/۴۲
