یولن – رسول سلیمی: رقابت ایران و اسرائیل برای نفوذ در جمهوری‌های آسیای میانه، که از دهه ۱۹۹۰ با استقلال این کشورها آغاز شد، در سال‌های ۲۰۲۴ و ۲۰۲۵ به اوج خود رسیده است. این رقابت، که ریشه در تقابل تاریخی دو کشور دارد، در آسیای میانه (منطقه‌ای غنی از منابع انرژی و راه‌های ترانزیت) به عنوان عرصه‌ای نوظهور ظاهر شده است. ایران، با بهره‌گیری از اشتراکات فرهنگی و زبانی با تاجیکستان و ترکمنستان، و اسرائیل، با تمرکز بر فناوری و امنیت، برای کسب نفوذ تلاش می‌کنند. گزارش مؤسسه بروکینگز در سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که تجارت ایران با منطقه از ۵۰۰ میلیون دلار در ۲۰۲۲ به بیش از ۱.۵ میلیارد دلار در ۲۰۲۴ رسیده، در حالی که اسرائیل با صادرات فناوری، سهم خود را به ۸۰۰ میلیون دلار رسانده‌است.
همچنین این رقابت، در بستر جنگ اوکراین و تضعیف نفوذ روسیه، شدت گرفته است. از یک سو، ایران با پیشنهادهای ترانزیتی مانند بندر چابهار (که در ۲۰۲۴ با قزاقستان و ازبکستان توافق شد) و از سوی دیگر، اسرائیل با همکاری‌های امنیتی (مانند فروش پهپادها به قرقیزستان در ۲۰۲۴) پیش می‌رود. الجزیره و تایمز آو اسرائیل تأکید دارند که این تقابل، نه تنها اقتصادی، بلکه سیاسی و فرهنگی است و می‌تواند تعادل منطقه را به هم بزند. در ادامه محیط منازعه و عوامل موثر بر آن را بررسی می کنیم.
قزاقستان: رقابتی در سایه منابع انرژی
سال ۲۰۲۴، قزاقستان، با ذخایر عظیم نفتی خود (حدود ۳۰ میلیارد بشکه، طبق گزارش مؤسسه بروکینگز)، به میدان نبردی برای نفوذ دو قدرت تبدیل شد. ایران، با پیشنهادهای ترانزیتی از طریق بندر چابهار، به دنبال ایجاد مسیر جایگزین برای صادرات نفت قزاقستان به هند و خاورمیانه بود. توافق‌نامه ژانویه ۲۰۲۴ بین تهران و آستانه، که تجارت دوجانبه را به یک میلیارد دلار رساند، نه تنها اقتصادی، بلکه سیاسی بود؛ ایران با تأکید بر اشتراکات شیعی در میان اقلیت آذری قزاقستان (حدود ۷۸ هزار نفر، بر اساس سرشماری ۱۹۹۹ به‌روزرسانی‌شده در ۲۰۲۴ توسط آکادمی علوم اجتماعی چین)، نفوذ فرهنگی خود را گسترش داد. این اقلیت، که در مناطق غربی ساکن است، از برنامه‌های آموزشی پارسی ایران در دانشگاه‌های آستانه استقبال کردند، جایی که تعداد دانشجویان قزاقستانی مقیم در ایران به ۵۰۰ نفر رسید.
اما اسرائیل، با تمرکز بر فناوری، پاسخ داد. در مارس ۲۰۲۴، تل‌آویو قراردادی برای فروش پهپادهای هرمس به نیروی هوایی قزاقستان امضا کرد، که امنیت مرزهای جنوبی را در برابر تهدیدات احتمالی از سوی افغانستان تقویت می‌کند. این همکاری امنیتی، که ارزش ۲۰۰ میلیون دلاری داشت، قزاقستان را به شریک استراتژیک اسرائیل تبدیل کرد، در حالی که ایران با پیشنهادهای ضدتروریستی مشترک در اجلاس شانگهای (۲۰۲۴)، رقابت را سیاسی کرد. از منظر اقتصادی، ایران با افزایش صادرات محصولات کشاورزی به قزاقستان (رشد ۳۰ درصدی در ۲۰۲۴، طبق داده‌های مؤسسه بروکینگز)، نفوذ خود را تثبیت کرد، اما اسرائیل با سرمایه‌گذاری در فناوری کشاورزی (پروژه‌های آبیاری هوشمند در استان آکتائو، ۲۰۲۵)، سهم خود را به ۱۵ درصد رساند.
در بعد فرهنگی نیز، ایران با جشنواره‌های پارسی در آلماتی (۲۰۲۴)، زبان و ادبیات را ترویج داد، که با ۱۰ هزار قزاق‌زبان علاقه‌مند به فرهنگ ایرانی همخوانی داشت، در حالی که اسرائیل با برنامه‌های تبادل دانشجویی (۲۰۰ دانشجو در ۲۰۲۴)، جوامع یهودی قزاق (حدود ۲۵۰۰ نفر) را فعال کرد. این رقابت، قزاقستان را در سیاست چندوجهی خود (توازن بین روسیه، چین و غرب) به چالش کشید. قاسم جومارت توکایف، رئیس‌جمهور قزاقستان، در اجلاس شانگهای (۲۰۲۴) بر «همکاری بی‌طرفانه» تأکید کرد، اما گزارش شورای روابط خارجی هشدار می دهد که این تقابل می‌تواند قزاقستان را به میدان جنگ های نیابتی تبدیل کند. چه آنکه در سال ۲۰۲۵ نیز، با امضای توافق جدید ایران برای خط لوله گاز، رقابت اقتصادی شدت گرفت، در حالی که اسرائیل با قراردادهای سایبری، امنیت را هدف قرار داد.
ازبکستان: تقابل در قلب ابریشم
در بازارهای پرجنب‌وجوش بخارا، جایی که کاروان‌های باستانی ابریشم هنوز سایه می‌اندازند، رقابت ایران و اسرائیل در ازبکستان مانند جریانی زیرپوستی جریان دارد. در ۲۰۲۴، ازبکستان، با جمعیت ۳۵ میلیونی و اقتصاد روبه‌رشد (رشد ۶ درصدی تولید ناخالص داخلی بر اساس آمار صندوق بین‌المللی پول، ۲۰۲۴)، به عرصه‌ای برای نفوذ دوجانبه تبدیل شد. ایران، با تمرکز بر ترانزیت، توافق چابهار را با تاشکند امضا کرد، که مسیرهای تجاری از ازبکستان به هند را کوتاه می‌کند (کاهش ۳۰ روزه زمان حمل مطابق گزارش مؤسسه بروکینگز، ۲۰۲۴). در ادامه همین مسیر، تجارت دوجانبه به ۳۸۰ میلیون دلار رسید، با صادرات محصولات دارویی و مهندسی ایران، که ۲۰ درصد بازار ازبکستان را تصاحب کرد. این نفوذ اقتصادی به مرور سیاسی شد و ایران با حمایت از ازبکستان در سازمان ملل (رأی به قطعنامه غزه، سپتامبر ۲۰۲۴)، روابط را تقویت کرد.
اما اسرائیل، با فناوری، پاسخ داد. در آوریل ۲۰۲۴، تل‌آویو قراردادی برای سیستم‌های آبیاری هوشمند در دره فرغانه امضا کرد، که ۱۵ درصد تولید پنبه ازبکستان را بهبود بخشید (تایمز آو اسرائیل، ۲۰۲۴). این همکاری، که ۱۰۰ میلیون دلاری بود، ازبکستان را به شریک تکنولوژیک تبدیل کرد، در حالی که ایران با پیشنهادهای فرهنگی (جشنواره‌های پارسی در سمرقند، ۲۰۲۴) رقابت کرد، جایی که ۵۰۰۰ ازبک به زبان پارسی علاقه‌مند شدند. در بعد امنیتی نیز، ایران همکاری ضدتروریستی با ازبکستان در شانگهای را پیش برد، اما اسرائیل با فروش نرم‌افزارهای سایبری، نفوذ خود را افزایش داد.
در ابعاد اقتصادی نیز، ایران با خطوط ریلی (ازبکستان-ایران-ترکیه، ۲۰۲۴) ۲۵ درصد صادرات ازبکستان را تسهیل کرد، اما اسرائیل با سرمایه‌گذاری در معدن‌کاری (پروژه‌های طلا در نوکوس، ۲۰۲۵) سهم خود را به ۱۰ درصد رساند. در حوزه فرهنگی، ایران ادبیات سعدی را در دانشگاه‌های تاشکند ترویج داد، در حالی که اسرائیل برنامه‌های آموزشی عبری برای جوامع یهودی (۲۰۰۰ نفر) راه‌اندازی کرد. شوکت میرضیایف، رئیس‌جمهور، در اجلاس SCO (۲۰۲۴) بر «تعادل شرقی-غربی» تأکید کرد، اما گزارش شورای روابط خارجی هشدار داد که این رقابت می‌تواند ازبکستان را به میدان تقابل تبدیل کند. در ۲۰۲۵ نیز، با توافق جدید ایران برای انرژی، رقابت شدت گرفت، در حالی که اسرائیل با قراردادهای دفاعی، امنیت را هدف قرار داد. این تقابل، ازبکستان را به سمت چندجانبه‌گرایی سوق می‌دهد، اما خطر وابستگی را افزایش می‌دهد.
ترکمنستان: رقابت در سایه گاز و بی‌طرفی
اما در ترکمنستان، ماجرا متفاوت است. ترکمنستان در ۲۰۲۴، با ذخایر گاز ۱۹.۵ تریلیون مترمکعبی (دومین در جهان، آژانس بین‌المللی انرژی، ۲۰۲۴)، به میدان نفوذ تبدیل شد. ایران، با پیشنهاد ترانزیت از طریق بندر ترکمن‌باشی به چابهار، توافق‌نامه‌ای امضا کرد که صادرات گاز ترکمنستان به هند را تسهیل می‌کند (کاهش ۲۰ درصدی هزینه‌ها مطابق گزارش مؤسسه بروکینگز، ۲۰۲۴). تجارت دوجانبه به ۵۰۰ میلیون دلار رسید، با تمرکز بر انرژی و حمل‌ونقل، که ۳۰ درصد صادرات ترکمنستان را تحت تأثیر قرار داد. این نفوذ، سیاسی شد و ایران با حمایت از بی‌طرفی ترکمنستان در سازمان ملل (۲۰۲۴)، روابط را تقویت کرد.
در اینجا اسرائیل، با فناوری، پاسخ داد. در ژوئن ۲۰۲۴، تل‌آویو قراردادی برای سیستم‌های نظارت گازی در دریای خزر امضا کرد، که ۱۰ درصد تولید ترکمنستان را بهبود بخشید (تایمز آو اسرائیل، ۲۰۲۴). این همکاری، که ۱۵۰ میلیون دلاری بود، ترکمنستان را به شریک تکنولوژیک تبدیل کرد، در حالی که ایران با تبادلات فرهنگی (جشنواره‌های پارسی در عشق‌آباد، ۲۰۲۴) رقابت کرد، جایی که ۳۰۰۰ ترکمن به فرهنگ ایرانی علاقه‌مند شدند. در بعد امنیتی نیز، ایران همکاری ضدتروریستی با ترکمنستان در مرزهای افغانستانی را پیش برد، اما اسرائیل با فروش تجهیزات سایبری (۲۰۲۵)، نفوذ خود را افزایش داد.
در ابعاد اقتصادی، ایران با خط لوله ترکمنستان-ایران-ترکیه (۲۰۲۴) ۲۵ درصد صادرات گاز را تسهیل کرد، اما اسرائیل با سرمایه‌گذاری در انرژی تجدیدپذیر (پروژه‌های خورشیدی در مرو، ۲۰۲۵) سهم خود را به ۸ درصد رساند. در ابعاد فرهنگی، ایران زبان ترکمنی-فارسی را ترویج داد، در حالی که اسرائیل برنامه‌های آموزشی برای جوامع یهودی (۵۰۰ نفر) راه‌اندازی کرد. قربان‌قلی بردی‌محمدوف، رئیس‌جمهور، در اجلاس سازمان همکاری شانگهای (۲۰۲۴) بر «بی‌طرفی فعال» تأکید کرد، اما در ۲۰۲۵، با توافق جدید ایران برای گاز، رقابت شدت گرفت، در حالی که اسرائیل با قراردادهای دفاعی، امنیت را هدف قرار داد. این تقابل، ترکمنستان را به سمت تنوع سوق می‌دهد، اما خطر بی‌ثباتی را افزایش می‌دهد.
تاجیکستان: تقابل فرهنگی و زبانی
این در حالی است که رقابت ایران و اسرائیل بر پایه اشتراکات زبانی و فرهنگی شکل گرفته است. در ۲۰۲۴، تاجیکستان، با جمعیت ۱۰ میلیونی و اقتصاد به عرصه نفوذ تبدیل شد. ایران، با زبان پارسی مشترک، توافق آموزشی امضا کرد که ۱۰۰۰ دانشجو را به دانشگاه‌های تهران فرستاد (گزارش مؤسسه بروکینگز، ۲۰۲۴). تجارت دوجانبه به ۳۸۰ میلیون دلار رسید، با صادرات دارو و انرژی ایران، که ۱۵ درصد بازار تاجیکستان را تصاحب کرد. این نفوذ، سیاسی شد؛ ایران با حمایت از تاجیکستان در سازمان ملل (۲۰۲۴) روابط را تقویت کرد.
اما اسرائیل، با امنیت، پاسخ داد. در مه ۲۰۲۴، تل‌آویو قراردادی برای پهپادهای شناسایی در مرزهای افغانستانی امضا کرد، که امنیت تاجیکستان را در برابر داعش تقویت می‌کند (تایمز آو اسرائیل، ۲۰۲۴). این همکاری، که ۸۰ میلیون دلاری بود، تاجیکستان را به شریک دفاعی تبدیل کرد، در حالی که ایران با جشنواره‌های سعدی در دوشنبه (۲۰۲۴) رقابت کرد، جایی که ۴۰۰۰ تاجیک به فرهنگ ایرانی پیوستند. در بعد امنیتی نیز، ایران همکاری ضدتروریستی با تاجیکستان در SCO را پیش برد، اما اسرائیل با فروش سیستم‌های راداری، نفوذ خود را افزایش داد.
در ابعاد اقتصادی، ایران با پروژه‌های هیدروالکتریک، ۲۰ درصد انرژی تاجیکستان را تأمین کرد، اما اسرائیل با سرمایه‌گذاری در معدن‌کاری (پروژه‌های طلا در جنوب، ۲۰۲۵) سهم خود را به ۵ درصد رساند. همچنین ایران ادبیات فردوسی را ترویج داد، در حالی که اسرائیل برنامه‌های آموزشی برای جوامع یهودی (۳۰۰ نفر) راه‌اندازی کرد. امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور، در اجلاس SCO (۲۰۲۴) بر «وحدت پارسی» تأکید کرد اما در ۲۰۲۵، با توافق جدید ایران برای آموزش، رقابت شدت گرفت، در حالی که اسرائیل با قراردادهای امنیتی، نفوذ را هدف قرار داد. اگرچه این تقابل، تاجیکستان را به سمت هویت پارسی سوق می‌دهد، اما خطر امنیتی را افزایش می‌دهد.
قرقیزستان: رقابت در کوهستان‌های ناپایدار
در قرقیزستان نیز، رقابت ایران و اسرائیل بر پایه امنیت و فرهنگ پیش می‌رود. در ۲۰۲۴، قرقیزستان، با جمعیت ۷ میلیونی و اقتصاد وابسته، به میدان نفوذ تبدیل شده است. ایران، با پیشنهادهای ضدتروریستی، توافق SCO امضا کرد که همکاری در مرزهای افغانستانی را شامل می‌شود. تجارت دوجانبه به ۳۰۰ میلیون دلار رسیده و با صادرات محصولات کشاورزی ایران. این نفوذ، سیاسی شده است تا آنجا که ایران با حمایت از قرقیزستان در سازمان ملل (۲۰۲۴) روابط را تقویت کرد.
اسرائیل، با پهپادها، پاسخ داد. در جولای ۲۰۲۴، تل‌آویو قراردادی برای فروش یک نوع پهپاد به نام Bayraktar به نیروی هوایی قرقیزستان امضا کرد، که امنیت کوهستانی را تقویت می‌کند (تایمز آو اسرائیل، ۲۰۲۴). این همکاری، که ۱۰۰ میلیون دلاری بود، قرقیزستان را به شریک دفاعی تبدیل کرد، در حالی که ایران با تبادلات فرهنگی (جشنواره‌های پارسی در بیشکک، ۲۰۲۴) رقابت کرد، جایی که ۲۰۰۰ دانشجوی قرقیزستانی به زبان علاقه‌مند شدند (الجزیره، ۲۰۲۴). در بعد امنیتی نیز، ایران همکاری ضدداعش را پیش برد، اما اسرائیل با سیستم‌های سایبری (۲۰۲۵)، نفوذ خود را افزایش داد.
در ابعاد اقتصادی، ایران با پروژه‌های ریلی (۲۰۲۴) ۱۵ درصد صادرات قرقیزستان را تسهیل کرد، اما اسرائیل با سرمایه‌گذاری در گردشگری (پروژه‌های کوهستانی، ۲۰۲۵) سهم خود را به ۷ درصد رساند. در همین راستا صدر جپاروف، رئیس‌جمهور، در اجلاس SCO (۲۰۲۴) بر «تعادل شرقی-غربی» تأکید کرد، اما گزارش شورای روابط خارجی (۲۰۲۴) هشدار داد که این رقابت می‌تواند قرقیزستان را به میدان تقابل تبدیل کند. در سال ۲۰۲۵، با توافق جدید ایران برای امنیت، رقابت شدت گرفت، در حالی که اسرائیل با قراردادهای فناوری، نفوذ را هدف قرار داد.
رقابت ایران و اسرائیل در آسیای میانه به کدام سمت می رود؟
از منظر نهادی، رقابت ایران و اسرائیل در آسیای میانه بر نهادهای منطقه‌ای مانند سازمان همکاری شانگهای (SCO) و سازمان همکاری اقتصادی (ECO) متکی است. گزارش مؤسسه بروکینگز (۲۰۲۴) نشان می‌دهد که ایران از همکاری های اقتصادی در چارچوب اکو، برای نفوذ اقتصادی در تاجیکستان و ازبکستان استفاده می‌کند، جایی که توافق‌های ترانزیتی (چابهار، ۲۰۲۴) تجارت را ۳۰ درصد افزایش داده و نهادهای مرزی را تقویت می‌کند. اما اسرائیل، با تمرکز بر نهادهای غربی مانند ناتو و پیمان ابراهیم، در قزاقستان و قرقیزستان همکاری‌های امنیتی (پهپادها، ۲۰۲۴) را پیش می‌برد، که نفوذ نهادی غرب را افزایش می‌دهد.
نهادی، ایران سلطه سازمان همکاری شانگهای را برای دیپلماسی ضدغربی به کار می‌گیرد، اما اسرائیل با نهادهای دوجانبه (مانند قراردادهای فناوری در ترکمنستان) رقابت می‌کند. اما این چارچوب، تمرکز بر نهادهای بین المللی را بدون توجه به بازیگران غیردولتی مانند قبایل قزاقستان است. در قزاقستان، شانگهای نفوذ ایران را افزایش داده، اما اسرائیل با نهادهای آموزشی، جوامع یهودی را فعال کرد. در ازبکستان، همکاری های اکو، تجارت را تسهیل کرد، اما اسرائیل با نهادهای آبیاری، تولید را بهبود بخشید. در ترکمنستان، بی‌طرفی نهادینه‌شده، رقابت را محدود می‌کند، اما ایران با بهره گیری از ظرفیت شانگهای، گاز را هدف قرار داد. در تاجیکستان، اشتراک فرهنگ پارسی، نهادهای فرهنگی ایران را تقویت کرد، اما اسرائیل با نهادهای دفاعی، امنیت را افزایش داد. در قرقیزستان، شانگهای همکاری ضدتروریستی ایران را پیش برد، اما اسرائیل با استفاده از ظرفیت ناتو، پهپادها را فروخت.
در مجموع رقابت ایران و اسرائیل در آسیای میانه، تعادل منطقه را به چالش کشیده است. افزایش نفوذ ایران در ترانزیت و افزایش صادرات اسرائیل در فناوری از پیامدهای این محیط مناقشه هستند.
۲۱۳/۴۲
