فرهاد طالبیان: در سال‌های اخیر، پرسش‌های متعددی درباره ارتباط بین حملات نظامی و وقوع زمین‌لرزه‌ها مطرح شده است. آیا بمباران‌ها و انفجارها می‌توانند موجب وقوع زلزله‌های طبیعی شوند؟ با توجه به حملات اسرائیل طی جنگ ۱۲ روزه، آیا گسل‌هایی در ایران فعال خواهند شد؟ مهدی زارع، رئیس مرکز پیش بینی زلزله و استاد گروه زلزله شناسی پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی به این سوالات پاسخ داده است.
در این گفت‌وگو به تفصیل این موضوع بررسی شده و تفاوت‌های زلزله‌های طبیعی با زلزله‌های انسان‌ساخت توضیح داده می‌شود.
شما در مصاحبه‌ای گفته‌اید ۱۵۰۰ زمین‌لرزه در اثر حملات دشمن صهیونیستی در ایران ایجاد شده؟ این آمار درست است؟
این سؤال خیلی خوبی است و پاسخ بستگی به این دارد که «زلزله» را چگونه تعریف می‌کنید. البته همین ابتدا این جمله را صریح بگویم که «حملات دشمن در این جنگ ۱۲ روزه موجب هیچ زلزله طبیعی در ایران نشده است». من هم در همه مصاحبه‌ها به صراحت گفته‌ام که این حملات امکان تحریک هیچ گسلی را نداشته‌اند و هیچ گسل لرزه‌زایی در ایران تحریکی در اثر بمباران و موشک‌باران دشمن تحمل نکرده است.
حال به تعریف زلزله بپردازیم و ببینیم آن بیش از ۱۵۰۰ زلزله ناشی از انفجار چه بوده‌اند. در دقیق‌ترین حالت، یک «زلزله واقعی» یا «زلزله زمین‌ساختی» به لرزش طبیعی زمین ناشی از آزادسازی ناگهانی انرژی کرنش الاستیک انباشته شده در پوسته است که عمدتاً به دلیل حرکت ورقه‌های زمین‌ساختی در امتداد گسل‌ها رخ می‌دهد. انفجارها اعم از هسته‌ای، انفجارهای معدنی، تخریب‌های بزرگ، حوادث صنعتی، سوانح تروریستی، همگی منابع انرژی خارجی و مصنوعی – ناشی از فعالیت انسان‌ها – هستند. لرزشی که ایجاد می‌کنند ناشی از آزادسازی تنش زمین‌ساختی انباشته شده در داخل زمین نیست.
اینکه با بمباران‌های دوازده‌روزه و تجاوز دشمن در ۲۳ خرداد تا ۳ تیر ۱۴۰۴ حتی آن بمباران‌ها و اصابت پرتابه‌هایی که در نزدیکی یا روی رد سطحی گسل‌های مهم تهران و تبریز انجام شده، موجب تحریک این گسل‌ها می‌شود یا شده؟ جواب منفی است.
البته از نظر لرزه‌شناسان اصطلاح «زلزله» به طور گسترده‌تری برای اشاره به هر رویداد لرزه‌ای قابل ثبت که امواج لرزه‌ای قابل تشخیص در سراسر زمین ایجاد می‌کند، استفاده می‌شود و شامل زلزله‌های زمین‌ساختی طبیعی، زلزله‌های آتشفشانی (ناشی از حرکت ماگما)، زلزله‌های فروچاله (مثلاً در ریزش معدنی یا فروچاله‌های بزرگ شهری)، زلزله‌های انفجاری (ناشی از انفجارهای شیمیایی یا هسته‌ای) یا حتی زلزله ناشی از برخورد شهاب‌سنگ‌ها به سطح زمین، یا زلزله ناشی از فروریختن برج‌های دو قلو نیویورک در حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ در آمریکا هستند. امواج لرزه‌ای می‌توانند در اثر برخورد اجسام به زمین ایجاد شوند. تجزیه و تحلیل امواج لرزه‌ای در ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ در نیویورک از ایستگاه‌های لرزه‌نگاری در اطراف نیویورک، سیگنال‌های تولید شده به دلیل برخورد هواپیماها و فروپاشی متعاقب دو برج مرکز تجارت جهانی انجام شد. فروپاشی برج جنوبی زلزله‌ای با بزرگای ۲.۱ ایجاد کرد و فروپاشی برج شمالی، با زلزله‌ای به بزرگای ۲.۳ در سیزده ایستگاه در اطراف نیویورک ثبت شد. لرزه‌نگاشت‌ها در مقایسه با یک زلزله طبیعی، الگوی متمایزی را نشان دادند.
از منظر اندازه زلزله (با استفاده از لرزه‌نگارها)، امواج لرزه‌ای تولید شده از یک انفجار بزرگ بسیار شبیه به امواج لرزه‌ای تولید شده توسط یک زلزله طبیعی به نظر می‌رسند. لرزش‌های پوسته زمین اساساً و به طور کلی معمولاً شکل کلی نسبتاً یکسانی دارند. امواج لرزه‌ای هم زلزله زمین‌ساختی و هم زلزله ناشی از انفجار، امواج فشاری، برشی و امواج سطحی تولید می‌کنند که در داخل و نزدیکی سطح زمین حرکت می‌کنند. هر دو باعث لرزش زمین می‌شوند که افراد احساس می‌کنند و ابزارهای لرزه‌نگاری ثبت می‌کنند. انفجارهای بزرگ مانند انفجارهای بزرگ معادن یا آزمایش‌های هسته‌ای می‌توانند لرزش‌هایی در زمین را به اندازه کافی قوی ایجاد کنند تا به ساختمان‌ها آسیب برسانند، درست مانند زلزله‌های طبیعی.
چه تفاوتی بین این دو نوع لرزه وجود دارد؟
این زلزله‌های انسان‌ساخت و زلزله‌های طبیعی تفاوت‌های کلیدی دارند که متخصصان زلزله‌شناسی آنها را تشخیص می‌دهند. تفاوت اساسی در منبع انرژی از تنش زمین‌ساختی است که از داخل زمین است، در مقابل انرژی انفجاری که خارجی و سطحی است. ژرفای زلزله‌های طبیعی معمولاً کیلومترها زیر سطح در کانون زلزله رخ می‌دهند. زلزله‌های انفجاری معمولاً در سطح یا بسیار نزدیک به آن در محل انفجار رخ می‌دهند. اگرچه از نظر ظاهری لرزه‌نگاشت‌ها مشابه هستند، اما زلزله‌شناسان متخصص اغلب می‌توانند زلزله‌های انفجاری را از زلزله‌های طبیعی در لرزه‌نگاشت‌ها تشخیص دهند. انفجارها اغلب دارای فشردگی اولیه موج فشاری بسیار تیزتر هستند زیرا با یک فشار ناگهانی به سمت بیرون شروع می‌شوند. زلزله‌های طبیعی اغلب با یک فرآیند گسیختگی پیچیده در یک گسل شروع می‌شوند. ژرفای انفجارها بسیار کم است و انفجارها در مقایسه با زلزله‌های طبیعی با بزرگای یکسان، انرژی فرکانس بالای نسبتاً بیشتر و انرژی موج سطحی کمتری تولید می‌کنند. انفجارها در نزدیکی سایت‌های شناخته شده معدن، استخراج، آزمایش هسته‌ای و محل اصابت پرتابه خود، یک نشانه برای تشخیص آنهاست. از نظر علمی لرزش ناشی از انفجار، یک زلزله «طبیعی» یا زمین‌ساختی نیست. این زلزله‌ها یک رویداد لرزه‌ای القایی یا به طور خاص یک زلزله انفجاری است.
از نظر عملی انفجارها و برخورد پرتابه‌ها امواج لرزه‌ای واقعی و لرزش زمین را تولید می‌کنند که برای ناظر از یک زلزله طبیعی با بزرگای مشابه در نزدیکی قابل تشخیص نیست. زلزله‌شناسانی که امواج را مطالعه می‌کنند، آن را رویداد لرزه‌ای و یا «زلزله ناشی از انفجار» می‌نامند. این رخدادها اگرچه زلزله‌های زمین‌ساختی نیستند، اما رویدادهای لرزه‌ای ناشی از انفجارهای بزرگ از نظر لرزشی که ایجاد می‌کنند بسیار واقعی هستند و به عنوان بخشی از «زلزله‌شناسی دستگاهی»، «زلزله‌شناسی انفجارات»، «زلزله‌شناسی مهندسی» و «زلزله‌شناسی قانونی (intrinsic seismology)» مورد مطالعه قرار می‌گیرند.
حملات انجام شده در شهرهای ایران از جمله تهران و تبریز می‌تواند موجب تحریک گسل‌های این دو شهر می‌شود؟
خیر. گسل‌های تهران و تبریز به اندازه میزان استرس جمع شده در اثر تغییر شکل پوسته در این نواحی لرزه‌زا هستند و فعلاً گسل‌های اصلی در هر دو شهر در سکوت لرزه‌ای و قطعاتی از آنها در مرحله قفل‌شدگی و نبود لرزه‌ای هستند. از این نظر خطر زمین‌لرزه در این دو شهر باید حتماً مورد توجه قرار گیرد. ولی اینکه با بمباران‌های دوازده‌روزه و تجاوز دشمن در ۲۳ خرداد تا ۳ تیر ۱۴۰۴ حتی آن بمباران‌ها و اصابت پرتابه‌هایی که در نزدیکی یا روی رد سطحی گسل‌های مهم تهران و تبریز انجام شده، موجب تحریک این گسل‌ها می‌شود یا شده؟ جواب منفی است. بمباران و برخورد پرتابه در سطح زمین رخ داده و محل عمده تجمع استرس بر روی گسل‌های شهرهای تهران و تبریز در ژرفای بیش از ۵ کیلومتر از سطح زمین است. بنابراین این حملات ۱۲ روزه بر لرزه‌خیزی طبیعی گسل‌های شهرهای ما مؤثر نبوده‌اند.
بزرگ‌ترین زلزله‌های انسان‌ساخت کدام رخدادها هستند؟
«بزرگ‌ترین» زلزله‌ی ناشی از فعالیت‌های انسانی (انسان‌ساخت) بر اساس بزرگای زلزله یا انرژی آزاد شده یا تأثیر انسانی قابل طرح است. بزرگ‌ترین زلزله انسان‌ساخت بر اساس بزرگا و انرژی آزاد شده لرزه‌ای، آزمایش هسته‌ای زیرزمینی «تایگا» شوروی و بزرگ‌ترین آزمایش زیرزمینی در نوایا زملیا در ۱۲ سپتامبر ۱۹۷۳ انجام شد که شامل چهار دستگاه هسته‌ای با قدرت ۴.۲ مگاتن – جمعاً حدود ۱۶ مگاتن – و زلزله‌ای با بزرگای حدود ۶.۷ ایجاد کرد و بهمنی ۸۰ میلیون تنی را به راه انداخت که دو نهر یخچالی را مسدود کرد و دریاچه‌ای به طول ۲ کیلومتر ایجاد کرد که به دریاچه هسته‌ای معروف شد. ضمناً آزمایش هسته‌ای کره شمالی در سوم سپتامبر ۲۰۱۷ که آزمایش بمب هیدروژنی بود با قدرت انفجار حدود ۱۰۰ تا ۴۰۰ کیلوتن – ۶ تا ۱۶ برابر بمب هیروشیما ۱۹۴۵ – زلزله‌ای با بزرگای حدود ۶.۱ را موجب شد.
۴۷۴۷
