گروه اندیشه: گاه بدون آن که قصد داشته باشیم، برخی کلمات را به صورت هم معنی که از نظر شکل به هم شبیه هستند بدون توجه به عمق معنایی آن ها به کار می بریم. در این باره از جمله می توان به دوکلمه «نقد» و «انتقاد» اشاره کرد. اما زمانی که به درک معانی نائل شدیم، دلمان می خواهد کدام معنا را برایمان استفاده کنند؟ معنا شناسان برای این دو کلمه نقد و انتقاد معانی متعددی را مطرح کردند. به گزارش خبرگزاری یولن، محمدرضا سلیمی در یادداشتی که از او در کانال علوم انسانی منتشر شده به آن اشاره کرده است. این یادداشت در زیر از نظرتان می گذرد:
***
بارها شنیده‌ایم که می‌گویند:«فلانی انتقادپذیر نیست، یا اینکه شما انتقادپذیر نیستی.»این ادعا به معنای واقعی کاملاً درست است؛ هیچکس «انتقادپذیر» نیست، و نباید هم باشد.اما با قاطعیت می‌توان گفت که همه «نقدپذیر»ند.هیچکس دوست ندارد با لحنی تند، مغرضانه،پیش‌داورانه، تحقیرآمیز و کنایه‌آمیز به او بگویند: «تو آدم نادانی هستی و زود قضاوت می‌کنی!»
اما همه‌ی ما دوست داریم با لحنی آرام، محترمانه، منصفانه، مؤدبانه و مشفقانه به ما بگویند: «شما که انسان محترم،متواضع، مودب و متفکری هستید بهتر است به‌دقت درباره‌ی موضوع موردبحث تحقیق کنید تا به یک قضاوت منطقی و درست دست یابید.»
سوال: کدام شیوه موثرتر است؟
ما همه تصور می‌کنیم که توان اظهار نظر و قضاوت درباره‌ی افراد و موضوعاتی خاص را داریم. اما آنچه تصور نمی‌کنیم ناتوانی در بیان اظهار نظر درست و منطقی درباره‌ی آن موضوعات و افراد است.اظهار نظر ما بیش‌تر «انتقادی» است، نه «نقادانه».ما معمولاً واژه‌های «نقد» و «انتقاد» را به‌جای هم به کار می‌بریم، درحالی‌که هر کدام معانی خاص خود را دارند و در بافت‌های متفاوت به کار می‌روند.
ودر اینجا می‌خواهم به ۳۰ تفاوت بین نقد و انتقاد به‌اجمال اشاره کنم:
۱. هدف نقد ارتقای کیفیت تفکر است، اما هدف انتقاد صرفاً بیان نارضایتی‌هاست.
۲. نقد مستلزم آموزش و تمرین است، اما انتقاد به آموزش و تمرین نیاز ندارد.
۳. نقد سازنده و مثبت اما انتقاد مخرب و منفی است.
۴. نقد «تحلیل و ارزیابی» اما انتقاد «پیش‌داوری»می‌کند.
۵. نقد هم ستایش می‌کند و هم سرزنش، اما انتقاد فقط سرزنش می‌کند.
۶. هدف نقد حل مشکل و یافتن راه‌حل‌هاست، اما انتقاد صرفاً مشکل را بیان می‌کند و به راه‌حل‌ها توجه نمی‌کند.
۷. در نقد تفکر کند (سیستم ۲) فعال است،اما در انتقاد تفکر سریع (سیستم ۱) عمل می‌کند.
۸. نقد مبتنی بر معیارهای جمعی و عقلی است، اما انتقاد برمبنای معیارهای خودمحورانه صورت می‌گیرد.
۹. رویکرد نقد علمی و منطقی است، اما رویکرد انتقاد احساسی و قضاوتگرایانه است.
۱۰. نقد منصفانه و منطقی اما انتقاد مغرضانه و سوگیرانه قضاوت می‌کند.
۱۱. نقد هم به نقاط ضعف اشاره می‌کند هم به نقاط قوت، اما انتقاد صرفاً روی نقاط ضعف تمرکز می‌کند.
۱۲. نقد به ساختار می‌نگرد، اما انتقاد عیب‌ها را می‌کاود.
۱۳. نقد «شفاف‌سازی» اما انتقاد «ابهام» ایجاد می‌کند.
۱۴. نقد صداقت و تواضع دارد، اما انتقاد طعنه‌آمیز، بی‌رحم و مغرور است.
۱۵. نقد اثر را دقیق تحلیل و ارزیابی می‌کند، اما انتقاد بی‌رحمانه به اثر و خالق آن حمله می‌کند.
۱۶. نقد در پی یافتن داشته‌هاست، اما انتقاد به دنبال یافتن کمبودهاست.
۱۷. نقد لبخند بر لب می‌نشاند، اما انتقاد اشک را جاری می‌کند.
۱۸. نقد «توصیف» می‌کند، درحالی‌که انتقاد «قضاوت» می‌کند.
۱۹. نقد مهربان، منصف و مشفق است؛ اما انتقاد سرشار از تحقیر، تمسخر، طعنه و تهاجم است.
۲۰. نقد به بهترین اثر نویسنده اشاره و او را تحسین می‌کند،اما انتقاد به ضعیف‌ترین اثر نویسنده اشاره و او را تخریب می‌کند.
۲۱. نقد عینی، خاص و ملموس است، اما انتقاد ذهنی، کلی و مبهم است.
۲۲. نقد شفاف‌سازی می‌کند، اما انتقاد آنچه را نمی‌فهمد محکوم می‌کند.
۲۳. نقد بر پایه‌ی دلایل و شواهد استوار است،اما انتقاد به دلایل و شواهد اعتنا نمی‌کند.
۲۴. نقد علمی و تخصصی اما انتقاد عوام‌گرایانه و پوپولیستی است.
۲۵. نقد خوب گوش می‌کند، درحالی‌که انتقاد هیاهو می‌کند.
۲۶. نقد به داشته‌ها توجه می‌کند،اما انتقاد به کمبودها.
۲۷. نقد «همدلی» ایجاد می‌کند، اما انتقاد «تفرقه» می‌اندازد.
۲۸. نقد به شوخ‌طبعی توجه می‌کند،اما انتقاد شوخ‌طبعی را برنمی‌تابد.
۲۹. نقد بیش‌تر در زمینه‌های هنری (مانند نقد فیلم، نقد ادبی و نقد موسیقی) صورت می‌گیرد، اما انتقاد بیش‌تر در زمینه‌ی سیاست و روابط اجتماعی شکل می‌گیرد.
۲۰. نقد به توسعه‌ی فردی و جمعی کمک می‌کند، اما انتقاد مانعی است در مسیر توسعه‌ی فردی و جمعی.
همه‌ی ما معمولاً در معرض قضاوت شدن یا در مقام قضاوت کردن قرار می‌گیریم. ما همه درباره‌ی موضوعات یا افرادی خاص نظراتی داریم. اما باید در نحوه‌ی بیان نظراتمان مراقب باشیم و مسئولانه بیندیشیم. آیا می‌خواهیم با فروتنی، لطافت، محبت و مهربانی نظرمان را بیان کنیم؟ یا اینکه می‌خواهیم سنگدلانه، سختگیرانه و پیش‌داورانه درباره‌ی دیگران قضاوت و اظهار نظر کنیم؟ آیا می‌خواهیم لبخند بر لبانشان بنشانیم یا می‌خواهیم اشکشان را جاری کنیم؟ به عبارت‌دیگر،آیا می‌خواهیم نقد کنیم یا انتقاد؟
سوال ۱: شما کدام‌یک را بیش‌تر تجربه کرده‌اید: نقد یا انتقاد؟
سوال ۲: اگر بخواهید دوست‌تان را به‌خاطر بدقولی و بی‌نظمی‌اش نقد کنید، چگونه او را نقد می‌کنید؟
۲۱۶۲۱۶
