یک اکتبر، نهم مهر ماه «روز جهانی سالمندان» و از ششم تا دوازدهم مهرماه نیز به عنوان هفته سالمند در ایران نامگذاری شده است، سالمندی دوره ای از زندگی است که از ۶۰ سالگی تا ۶۵ سالگی شروع می‌شود.
سالمندی دوره گریزناپذیر در مسیر عمر هر انسانی است که کیفیت و چگونگی گذران آن از اهمیت ویژه ای در ساختارهای توسعه اجتماعی و نظام سلامت نسبت به سال های جوانی و میانسالی برخوردار است.
سالمندی جمعیت توسط سازمان ملل به عنوان یکی از بارزترین وقایع جمعیتی قرن بیستم و مهمترین چالش جمعیت در قرن بیست‌ویکم توصیف شده است، سالمندی جمعیت در حال حاضر به یکی از دغدغه‌های مشترک همه کشورها تبدیل شده است.
سازمان ملل، کشور یا منطقه‌ای را به عنوان جامعه سالمند تعریف می‌کند که سالمندان آن بیش از هفت درصد کل جمعیت را تشکیل دهند؛ جمعیت سالمندان جهان به سرعت در حال رشد است و در جهان در هر ماه یک میلیون نفر سالمند به سالمندان قبلی اضافه می‌شود.
افزایش جمعیت سالمندان به طور اجتناب‌ناپذیری باعث افزایش شیوع بیماری‌های مزمن و ناتوانی‌ها می‌شود، گزارش سازمان ملل متحد در سال ۱۹۹۱ تأکید می‌کند که افراد سالمند باید دسترسی و بهره‌مندی مناسب به خدمات سلامت داشته باشند تا به آنها در حفظ یا بازیابی سطح مطلوب بهزیستن فیزیکی (جسمی) کمک کند، یا از بروز بیماری جلوگیری کرده یا ایجاد بیماری را به تأخیر بیاندازد؛ چرا که سالمندی باعث افزایش تقاضا و هزینه‌های خدمات سلامت می‌شود و سالمندان بزرگ‌ترین گروه مصرف‌کننده (استفاده‌کننده) از خدمات سلامت در اکثر کشورهای صنعتی و در حال توسعه هستند.
شیوع بالای بیماری‌های مزمن و عوارض ناتوان‌کننده آن در میان افراد سالمند باعث شکل‌گیری تقاضای پیچیده‌تر خدمات سلامت می‌شود از این رو بهره‌مندی از خدمات سلامت موضوع مهمی در سیاست‌گذاری‌های سلامت بوده است که به عنوان تلاقی طرف عرضه و تقاضای مراقبت‌های بهداشتی و سلامت به ویژه در سالمندان تعریف شده است.
در سال های اخیر کشور ایران به مدد توسعه اجتماعی، اقتصادی و پیشرفت های نظام سلامت، به میانگین سنی بالاتر و امید به زندگی بیشتری دست یافته است و بدیهی است افزایش امید به زندگی، با افزایش درصد جمعیت سالمند همراه بوده و سالخوردگی جمعیت یک دستاورد مثبت و یکی از افتخارات ما است.
براساس سرشماری سال ۱۳۹۵ مرکز آمار ایران، کشور ما هفت میلیون سالمند دارد که ۲۸/۹ درصد جمعیت را تشکیل می دهد و انتظار می رود تا سال ۱۴۳۰ این نسبت به ۳۰ درصد کل جمعیت کشور برسد.
همراه با مشکلات مختلفی است که جنبه های جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی را در برگرفته و با تحمیل هزینه های قابل توجهی همراه است با سالمند شدن جمعیت، برنامه ریزی سالمندی معمولا و سیاست گذاری در جهت تغییر نقش سالمندان از افرادی وابسته به جمعیتی فعال از هر نظر، اجتناب ناپذیر است.
حفظ تندرستی و سلامت سالمندان، امری امکان پذیر بوده و نباید بیماری و ناتوانی را جزو جدایی ناپذیر سالمندی دانست؛ در این راستا مراقبت دوره های سالمندان در کنار آموزش شیوه زندگی سالم می تواند با کاهش بار بیماری و افزایش امید به زندگی توأم با سلامت، به سالمندی سالم و فعال منجر شود.
قشر سالمندان از اعضای مهم جامعه بوده که اجتماع را از حضور خود متاثر کرده و با انتقال تجربیات و تخصص خود مسیر را برای نسل جوان روشن می‌کنند.
افراد سالمند در بسیاری جوامع به دلیل شرایط ویژه جسمی و روحی در معرض انواع آسیب و آزارهای اجتماعی و اقتصادی قرار می گیرند از اینرو ایجاد شرایط امن روانی، اقتصادی و حمایت های درمانی و بهداشتی برای دوره سالمندی همواره یکی از اصلی ترین دغدغه های برنامه ریزان و سیاست گذاران نظام سلامت به ویژه در کشورهای توسعه یافته است.
برخلاف برخی نگرش‌ها که جامعه سالمندی را با ناتوانی و ویژگی‌های منفی توصیف می‌کنند، سالمندان می‌توانند در جامعه نقش فعال و پرباری داشته و دارای زندگی مناسب و سالمی شوند که در صورت دادن فرصت لازم از سوی افراد جامعه می توان از تجارب گرانبهای آنها بخوبی بهره گرفت.
سالمندان به عنوان یک چراغ راهنما، می توانند تجربیات خود را در اختیار جوانان قرار دهند
یک کارشناس حوزه مشاوره و روانشناسی کرمانشاه معتقد است: باتوجه به تغییرات و پیشرفت های جامعه کنونی، امید به زندگی افزایش پیدا کرده و از سوی دیگر شاهد کاهش فرزندآوری و در نتیجه حرکت جمعیت به سمت سالمندی هستیم که کشور ما نیز در این مسیر قرار گرفته است.
«جهانگیر کرمی» ادامه داد: متناسب با این حرکت باید شرایط اقتصادی، اجتماعی، قوانین و مقررات و بسیاری از مسائل و رفتارها با سالمندان در خانواده ها تغییر یابد.
وی با بیان اینکه افراد در دوران سالمندی در بسیاری از توانایی های جسمی، شناختی و پردازش اطلاعات و غیره تحلیل می روند و دچار تغییراتی می شوند، ادامه داد: با وجود همه این تغییرات، باید بدانیم اگر به سالمندان توجه کافی شود می توانند زندگی پربار و سالمی داشته باشند و به عنوان یک چراغ راهنما، تجربیات خود را در اختیار جوانان قرار دهند و در فعالیت های عمومی حضور داشته و در خانواده و استحکام آن، نقش سازنده ای داشته باشند.
وی افزود: آنچه که مهم است این است که بتوانیم اوقات فراغت سالمندان در دوران بازنشستگی را به درستی غنی کنیم تا به حفظ فعالیت های جسمی و روانی آنان کمک کند.
کرمی یادآور شد: به عنوان مثال امکانات و وسایل ورزشی و تفریحی در بوستان ها باید به گونه ای طراحی شود تا سالمندان بتوانند به خوبی از آن استفاده کنند ضمن آنکه به ارتباط خوب سالمندان با کودکان به دلیل تجربه خوب و داشتن وقت کافی نیز نباید بی توجه بود زیرا این امر در کاهش احساس تنهایی سالمند و کودک موثر است.
سالمندان همانند یک پناهگاه امن برای کانون خانواده‌ها هستند
یکی از کارشناسان رشته علوم اجتماعی نیز می گوید: در یک خانواده متعارف و متعادل، سالمندان نقش سرپرست یا راهنما را ایفا می کنند که کارشان هدایت و تنظیم سیاست های کلی خانواده است.
«رعنا مجرب» اضافه کرد: حضور یک سالمند فعال، متکی به خود و شاد در خانواده روابط عاطفی و احساسی بین اعضای خانواده را تقویت کرده و همواره به عنوان پناهگاه امن روانی عاطفی برای جوان ترها مطرح است که موجب ارتقای سطح سلامت روان، افزایش اعتماد به نفس و احساس امید در بین سایر اعضای خانواده می شود.
وی با بیان اینکه تاثیر و نقش سالمندان در خانواده، انکار ناپذیر است، گفت: سالمندان، حافظ ارزش ها و سنت های اصیل و ارزیاب فرهنگ و میراث اجتماعی هستند که با معاشرت و انس با نسل جدید، می کوشند مفهوم زندگی را برای آن ها روشن کنند و مراقب باشند لغزش و خطایی از ایشان سرنزند.
این کارشناس معتقد است: بهره مندی از تجربه ها، مهرورزی و رفع مشکلات آنها از جمله وظایفی است که جوانان در ارتباط با سالمندان بر عهده دارند تا بتوانند زندگی آینده خود را بر پایه مشارکت و تجارب آنان پی ریزی کنند.
رواج شبکه های اجتماعی در میان سالمندان باعث کاهش انزوای آنها و همچنین عامل تعدیل کننده در جهت زندگی بهتر اقشار سالمندان است، علاوه بر این استفاده از شبکه های اجتماعی می تواند بر سایر شرایط سالمندان مانند بیماری های مزمن، محدودیت های عملکردی ناشی از درد نیز موثر بوده و باعث شود این افراد فعالیت های بدنی خود را نیز افزایش دهند هرچند که در مقابل تاثیرات منفی فضای مجازی مانند وابستگی بیش از حد روانی و کاهش روابط چهره به چهره در بسیاری از سالمندان نیز ممکن است بوجود آید.
بهره‌مندی سالمندان از فناوری های دیجیتال
یک کارشناس جامعه شناسی نیز گفت: گوشه‌گیری سالمندان به دلیل مشکلات فیزیکی و مالی و ارتباطات کم با دوستان و اطرافیان عامل بسیاری از مشکلات از جمله افسردگی در سالمندان است که شبکه های اجتماعی تا حدی این مشکل را حل کرده اند اما متاسفانه یکی از عیوب این شبکه ها این است که ارتباطات در آن عمق لازم را نداشته و فرد در نهایت احساس حمایت اجتماعی نخواهد کرد.
«فرشاد خلیلی»، اضافه کرد: جداسازی افراد سالمند در شرایط بیماری های همه گیر ، شرایط طبیعی و سایر مشکلات این دوره سنی ، همگی منجر به آسیب های روانی این افراد خواهد شد، بنابراین بهره مندی عادلانه همین سنین از فناوری دیجیتال باید در اولویت قرار گیرد.
وی با بیان اینکه عوامل مشابهی مانند سطح تحصیلات، میزان درآمد و وضعیت سلامتی در تبیین میزان پذیرش سالمندان نقش بسزایی دارد گفت: پرکردن اوقات فراغت ، ارتباط با دوستان و اقوام ، تقویت ذهنی و مغزی از دیگر امکانات و مزایای استفاده صحیح از فناوری های دیجیتالی به حساب می آید.
استفاده از فضای مجازی برای سالمندان یک ورزش مغزی است
این کارشناس جامعه شناسی معتقد است: استفاده از فضای مجازی برای سالمندان به نوعی یک ورزش مغزی است؛ استفاده اصولی از این ابزارهای رسانه ای با یک برنامه ریزی صحیحی باعث می شود ، اشخاص سالمند احساس بیهودگی نکنند و ارتباطات اجتماعی با دیگران را حفظ کنند.
وی افزود: حتی با فضای مجازی می توان بستر تفریح و سرگرمی را نیز برای افراد سالمند فراهم آورد مثلا امکان بازدید مجازی از موزه ها یا برخی از بازی های مرتبط با سالمندان را نیز فراهم ساخت که این عمل موجب تقویت ذهن و تفکر سالمندان می شود.
بیش از ۲۴ هزار نفر سالمند در کرمانشاه زیرپوشش خدمات بهزیستی هستند
مدیرکل بهزیستی استان کرمانشاه با بیان اینکه سالمندان ۱۰/۴۷ درصد از جامعه کرمانشاه را تشکیل می‌دهند، گفت: ۲۴ هزار و ۲۲۴ نفر از سالمندان استان در مراکز شبانه‌روزی، روزانه، ویزیت در منزل و خانه حمایتی از بهزیستی کرمانشاه خدمات درمانی، مددکاری، توابخشی و حمایتی دریافت می‌کنند.
«فرحناز محمدی» افزود: کرمانشاه رتبه هشتم کشوری را از نظر تعداد جمعیت سالمندان دارد و روز به روز بر تعداد آنها نیز افزوده می شود که لازم است برای فراهم کردن زیرساخت های شهری در راستای ارایه خدمات به سالمندان دستگاه‌های اجرایی برنامه های جدی‌تری در دستور کار قرار دهند.
وی با بیان اینکه اکنون هزار و ۲۴۵ نفر سالمند در پنج مرکز شبانه‌روزی بهزیستی کرمانشاه نگهداری می‌شوند، گفت: سرانه نگهداری هر سالمند در این مراکز به طور میانگین ماهیانه ۲ میلیون و ۷۰۰ هزار تومان است که بهزیستی ۲ میلیون و خانواده‌ها ۷۰۰ هزار تومان آن را پرداخت می‌کنند.
هدف اصلی سازمان بهزیستی در کنار تکریم سالمندان کمک به خوداتکایی آنهاست
محمدی در ادامه مهمترین رویکرد سازمان بهزیستی استان کرمانشاه را تکریم سالمندان در خانواده ها عنوان کرد و بیان داشت: طی برنامه ای آموزشی فراگیر باید تا آنجایی که در توان داریم مسائل پیشگیری از معلولیت و ناتوانی سالمندان را به عقب بندازیم و آنها را سالم و سرحال و روی خودشان نگه داریم و آنها را از سرای سالمندان که برای آنها خیلی حس ناخوشایندی دارد، دور کنیم.
مدیرکل بهزیستی استان کرمانشاه، سن سالمندی را به سه گروه سالمندان میانسال ۶۰ تا ۷۵ سال که بهزیستی بیشتر بر ارتقا توانبخشی آنها برای پیشگیری از معلولیت و کار افتادگی تمرکز دارد، سالمندان میانه ۷۵ به بالا و سالمندان پیر ۹۰ سال به بالا که بشترین مراقبت ها را نیاز دارند، تقسیم بندی کرد.
محمدی با بیان اینکه سالمندان استان بیشترین خدمات را از هفت مرکز روزانه بهزیستی دریافت می کنند، بیان داشت: پنج مرکز روزانه ما در شهر کرمانشاه یک مرکز در اسلام آبادغرب و یک مرکز در سرپل ذهاب قرار دارد و بزودی یک مرکز نیز در جوانرود برای پوشش منطقه اورامانات دایر خواهد شد.
وی مهمترین موضوع در مورد سالمندان را نگهداری آنها در منزل دانست و گفت: به همین خاطر بهزیستی کرمانشاه در مراکز روزانه و سه مرکز ویزیت در منزل سیار خدمات توانبخشی، مددکاری، حمایتی و درمانی به آنها ارایه می دهد و در حال حاضر ۴۴۴ سالمند از خدمات ویزیت در منزل این نهاد بهره می گیرند.
وی هدف اصلی سازمان بهزیستی را ایستادن سالمندان روی پای خودشان عنوان کرد و گفت: به همین خاطر تمرکز بهزیستی روی برنامه های توانبخشی، پیشگیری از کار افتادگی و معلولیت سالمندان و حمایت و مددکاری قرار دارد.
دستگاه‌های اجرایی به وظایف خود در قبال سالمندان عمل کنند
مدیرکل بهزیستی استان کرمانشاه در ادامه گفت: دستگاه‌های اجرایی در توجه و خدمات‌رسانی به سالمندان به ویژه اجرای سند ۶ بندی حمایت از سالمندان نهایت تلاش خود را به کار گیرند.
محمدی اظهار کرد: قوانین و مصوبات خوبی در زمینه حمایت از سالمندان در کشور وجود دارد اما در مرحله اجرا مشکل داشته و نیاز است تا دستگاه های اجرایی و عضو شورای سالمندان بیشتر در این زمینه درکنار بهزیستی باشند.
وی افزود: با توجه به رشد جمعیت سالمندی در کشور و به تبع آن در این استان نیاز است برنامه ریزی برای سالمندان از دوران میانسالی به مرحله اجرا گذاشته شود.
محمدی با بیان اینکه کرمانشاه با داشتن ۱۰.۴۷ درصد جمعیت سالمندان در رتبه هشتم کشوری قرار دارد، ادامه داد: این در حالی است که میانگین جمعیت سالمندی در کشور بین ۱۳،۵ تا ۱۴ درصد است.
سند ملی سالمندان در مرحله اجرا توسط ادارات جدی گرفته نمی‌شود
معاون توابخشی سازمان بهزیستی استان کرمانشاه نیز با اشاره به تدوین سند سالمندان در سال ۱۳۹۶ در کشور گفت: این سند ۶ بندی در مرحله قانون گذاری، تعریف وظایف خوب تدوین شده اما در مرحله اجرا توسط دستگاه‌های اداری جدی گرفته نمی‌شود.
«نیلوفر اختیاری» می گوید: این سند در راستای ارتقای توانمندسازی سالمندان، سطح فرهنگ جامعه درباره سالمندان، حفظ سلامت جسم و روح و روان اجتماعی سالمندان، ارتقای حمایت های اجتماعی از سالمندان ، ایجاد و ارتقا زیرساخت های زندگی شهری سالمندان و ارتقای خدمات تشکل های حمایتی سالمندان تدوین شده است.
وی با بیان اینکه جامعه در حال پیر شدن است و خدمات و زیر ساخت های شهری برای سالمندان فراهم نیست، گفت: در کشور ما در این خصوص قوانین و مصوبات خوبی وجود دارد اما در مرحله اجرا مشکل داریم که لازم است اطلاع رسانی شود.
اختیاری هدف اصلی سازمان بهزیستی را روی پای خود ایستادن سالمندان با کارهای توانبخشی و حمایتی عنوان کرد و افزود: در حال حاضر ۱۰/۴۷ درصد جامعه استان را تشکیل می دهند روز به روز به تعداد آنها نیز افزوده می شود.
وی بیان کرد: در استان کرمانشاه بهزیستی پنج مرکز توابخشی با نگهداری هزار و ۲۴۵ نفر از سالمندان، هفت مرکز روزانه در راستای ارایه خدمات توابخشی، حمایتی ، مددکاری ، درمانی روزانه به سالمندان، سه مرکز ویزیت در منزل در راستای ارایه خدمات درمانی و مددکاری در منزل به سالمندان و خانه های حمایتی که خودگردان توسط سالمندان اداره می شود؛ زیرپوشش دارد.
یکی از اصلی ترین نیازهای سالمندان حضور در جامعه است
مدیرکل کمیته امداد امام خمینی (ره) کرمانشاه نیز احترام به سالمندان و تکریم آنها را یک تکلیف شرعی و انسانی عنوان کرد و گفت: دین اسلام سرشار از توصیه برای احترام و تکریم سالمندان است که موجب نزول خیر و برکت برای مردم آن جامعه خواهد داشت.
«پیمان ترکمانه» با بیان اینکه در حال حاضر شان و منزلت سالمندان در کشور بسیار فراتر از آن است که هم اکنون در جامعه ما به آن پرداخته می شود افزود: یکی از اصلی ترین نیازهای سالمندان حضور در جامعه است که مسوولان باید با برنامه ریزی لازم زمینه این حضور را هرچه بیشتر فراهم سازند.
وی گفت: پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی نیز سعی شده است تا توجه به این بخش بیشتر شود که اجرای طرح شهید رجایی یکی از ماندگارترین اقدامات این شهید بزرگوار در راستای تکریم این قشر از جامعه است.
سالمندان قشری مهم و نیازمند به خدمات ویژه هستند که در سال های آینده جمعیت آنان در کشور فراگیرتر می شود از اینرو جامعه باید با برنامه های جامع و پژوهش محور در کنار همسویی نهادهای مرتبط، برای ارایه خدمات و مدیریت مسایل این قشر مهیا باشد.
هرچند که وقوع پدیده سالمندی فقط مربوط به ایران نیست و بسیاری از کشورهای اروپایی و آسیای جنوب شرقی با این موضوع مواجه هستند، اما آنچه این پدیده را به یک مساله اجتماعی تبدیل می‌کند بی توجهی به چالش‌های این حوزه است.
