به گزارش یولن پایگاه بررسی مطالعات افغانستان در تحلیلی نوشت: ایران یکی از بزرگ‌ترین کشورهای میزبان مهاجرین افغان است. حضور مهاجرین افغان در این کشور از با اشغال افغانستان توسط شوروی آغاز شد و هر چند در آن زمان، ایران با مشکلات اقتصادی و کاهش منابع مواجه بود اما به دلیل مسائل انسانی و اسلامی، پذیرای مهاجرین شد. این روند در طول دهه‌های گذشته ادامه داشت تا این که با تشکیل نظام جمهوریت در افغانستان، موج مهاجرت معکوس شد. پس از تحولات ۱۴۰۳ و روی کارآمدن مجدد طالبان، موج دیگری از مهاجرت افغان‌ها به ایران رخ داد و بر جمعیت مهاجرین افغان ساکن ایران افزوده شد.
هویت مهاجرین افغان؛ فرآیند پیچیده و دشوار
شکل‌گیری هویت مهاجرین افغان در ایران یکی از پیچیده‌ترین و دشوارترین فرآیندها در زمینه مهاجرت و ادغام اجتماعی است. این چالش از آنجا نشأت می‌گیرد که مهاجرین افغان به‌طور همزمان علی‌رغم وجوه اشتراک با جامعه ایران، در حوزه‌های مختلف با افتراقاتی روبرو هستند و باید هویت خود را در یک فضای دیگر بازتعریف کنند. این فرآیند تحت تأثیر عواملی چون تفاوت‌های اجتماعی و وضعیت حقوقی مهاجرین قرار دارد. طبق نظریات هویت اجتماعی، مهاجرین افغان در فرآیند بازسازی هویت خود به دلیل برخی مسائل اجتماعی مجبورند از هویت بومی خود (افغانستانی) در قبال جامعه میزبان استفاده کنند. در چنین وضعیتی، هویت آنها میان دو جامعه (جامعه ایرانی و جامعه افغان) در کشمکش است و این تقابل می‌تواند به بحران هویتی منجر شود.
هویت فرهنگی و زبانی
یکی از چالش‌های هویتی مهاجرین افغان در ایران، تفاوت‌ها و شباهت‌های فرهنگی و زبانی است. اگرچه زبان فارسی، زبان مشترک هر دو کشور می‌باشد، اما تفاوت‌های زبانی در گویش‌ها و لهجه‌ها می‌تواند مشکلاتی را در ارتباطات روزمره ایجاد کند. افغان‌ها ممکن است در استفاده از واژگان و اصطلاحات خاص دچار مشکل شوند و این تفاوت‌ها باعث ایجاد احساس بیگانگی و انزوای بیشتر آنها می‌شود. بنابراین، زبان به‌عنوان یک عامل هویتی مهم، در فرآیند جامعه‌پذیری و ادغام اجتماعی مهاجرین نقش ویژه‌ای ایفا می‌کند. از طرفی با وجود شباهت‌های فرهنگی میان ایران و افغانستان، برخی تفاوت‌های فرهنگی می‌تواند بر هویت مهاجرین افغان تأثیرگذار باشد. رفتارهای اجتماعی، فرهنگی و حتی سبک زندگی در میان ایرانیان و افغان‌ها تفاوت‌هایی دارد که این عامل هم می‌تواند به چالش‌های هویتی منجر شود. این تفاوت‌ها ممکن است باعث احساس بیگانگی در مهاجرین شود و در فرآیند شکل‌گیری هویت آنها موانعی ایجاد کند.
عدم پذیرش اجتماعی کامل
چالش اجتماعی و فرهنگی یکی از چالش‌های اصلی مهاجرین افغان در ایران است و برخی از افغان‌های مهاجر در تعاملات روزمره با این چالش روبرو هستند. آنها در تعامل با ایرانیان گاهی به‌عنوان “دیگری” شناخته می‌شوند و از پذیرش اجتماعی کامل در جامعه ایرانی محروم می‌مانند. این شرایط منجر به شکل‌گیری هویتی پراکنده و دوگانه در میان مهاجرین افغان می‌شود.
وضعیت حقوقی و قانونی مهاجرین افغان
وضعیت حقوقی مهاجرین افغان در ایران یکی از مهم‌ترین عوامل در شکل‌گیری هویت آنها است. بی‌ثباتی و عدم رسمیت وضعیت مهاجرین در کنار محرومیت از برخی از خدمات اجتماعی تأثیر زیادی بر وضعیت روانی آنان دارد و موجب احساس بی‌هویتی و طرد شدگی می‌شود. این امر بر شکل‌گیری هویت اجتماعی آنان تأثیر منفی می‌گذارد.
باتوجه به موارد فوق وحضور نسل‌های مختلف مهاجرین افغان در ایران، مسئله شکل‌گیری هویت و بازتعریف آن در ادامه مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
شکل‌گیری هویت در نسل اول و دوم مهاجرین افغان
جامعه مهاجرین افغان در ایران یکدست و یکپارچه نیست. تفاوت‌های نسل‌ها در فرآیندهای ادغام اجتماعی و هویتی قابل توجه است. فردی که در جامعه مبدا (افغانستان) تولد و زیست نیافته، دیالکتیک درونی و بیرونی که شکل دهنده هویت فردی و اجتماعی وی است، در جامعه مقصد (ایران) بوجود می‌آید. این امر سبب شکل‌گیری هویتی کاملا متفاوت با افراد متولد افغانستان و حتی والدین فرد می‌شود. فرد در محیط خانواده ارزش‌ها و هنجارهای والدین را درونی می‌سازد اما در محیط جامعه رشد می‌یابد و قوانین و اصول فرهنگی، اجتماعی، ملی و … را طبق ارزش‌های جامعه مقصد به کار می‌برد که این امر سبب ایجاد نوعی هویت جدید در فرد می‌گردد که نه خود را افغانستانی می‌داند و نه ایرانی.
فردی که در جامعه ایران جامعه‌پذیر گشته تعلق خاطری به موطن اصلی والدین خود ندارد و در خوش‌بینانه‌ترین حالت، احساس قرابت با فرهنگ و جامعه افغانستان در این افراد به حداقل خود می‌رسد و از طرفی از سوی جامعه ایران نیز همچنان از آنان به عنوان مهمان یاد می‌گردد. تضادهای مختلف در واماندگی میان این دو وضعیت و رفت و آمد میان این دو حالت متضاد سبب می‌گردد تا این دسته از مهاجرین از نظر شکل‌گیری انواع هویت دچار چالش، مشکل و سردرگمی گردند.
والدین این نسل از مهاجرینِ متولد شده در ایران، اکثرا در دسته اول مهاجرین جای می‌گیرند که در سنین بزرگسالی مجبور به مهاجرت گشته‌اند یعنی مرحله جامعه پذیری را در افغانستان گذرانده‌اند. لذا هویت این افراد در جامعه افغانستان شکل گرفته و فرزندان آنها در فضای بینابین دو فرهنگ متفاوت قرار گرفته و زیستن در دو جهان متعلق به دولت – ملت اصلی والدین و دولت – ملت جامعه میزبان را تجربه می‌کنند. بدین معنا که در محیط خانه با آداب و رسوم و فرهنگ افغانستان رشد یافته اما فرآیند جامعه پذیری و اولین ارتباط آنها در محیط و جامعه ایرانی با افرادی صورت می‌پذیرد که حامل ارزش‌ها و فرهنگ وسنن افغانستانی نیستند که به دلیل غلبه محیط جامعه، مدرسه، رسانه و … شخصیت فرد به صورت عمده در چنین فضایی شکل می‌گیرد و کاملا متفاوت با کشور مالوف والدین می‌باشد.
برای این نسل از مهاجرین مشکل است که با انتظارات و خواسته‌های یک فرهنگ در خانه و فرهنگ دیگری در مدرسه زندگی کنند، جوانان در چنین موقعیت‌هایی ممکن است در تضاد بین دو دنیای متفاوت قرار گیرند که این منجر به تکه‌تکه شدن هویت آنان می‌گردد و همین امر باعث می‌شود که آنان نتوانند رشد بهنجار هویت را پشت سرگذاشته و به یک هویت بدست آمده متعهد شوند.
شواهد نشان می‌دهد که والدین و فرزندان مهاجر تضاد بین نسلی را تجربه می‌کنند بخصوص اگر جوانان به سمت فرهنگ میزبان گرایش داشته باشند و برای ارزش‌ها و فرهنگ بومی والدین خود ارزش چندانی قائل نباشند. باید اذعان داشت اکثر افراد این نسل عملا ارتباط چندانی با جامعه افغانستان نداشته و تعریفشان از خود نیز فردی است با هویتی شکل گرفته در ایران و داشتن تعلق خاطر، تعهد، وابستگی و دلبستگی به فرهنگ و جامعه ایرانی، احساس وفاداری و پیوند با نظام سیاسی و ارزش‌های ملی ایران و شناختن ایران به عنوان وطن.
این افراد علی‌رغم شکل‌گیری هویت بدین صورت و ایرانی دانستن خود، در جامعه میزبان (ایران) جذب نمی‌گردند و به عنوان فرد خارجی محسوب می‌شوند. داشتن احساس پایگاهی فروتر از دیگر شهروندان جامعه میزبان، سبب پدید آمدن احساس افتراق، عدم تعلق و تفاوت در آنان می‌شود.
نکته پایانی
هویت‌یابی نسل اول و دوم مهاجرین افغان در ایران یک فرآیند پیچیده و متناقض است که تحت تأثیر عوامل مختلف فرهنگی، اجتماعی و حقوقی قرار دارد. نسل اول، که به‌طور عمده در افغانستان متولد و بزرگ شده‌اند، هویت خود را بر اساس فرهنگ و سنت‌های افغانستانی می‌سازند، اما در ایران با چالش‌هایی چون چالش اجتماعی و اقتصادی، کمبود حقوق قانونی و تفاوت‌های فرهنگی مواجه می‌شوند. نسل دوم، که در ایران متولد شده و در جامعه ایرانی رشد کرده‌اند، در محیطی دوگانه زندگی می‌کنند و خود را نه کاملاً افغان می‌دانند و نه ایرانی؛ آنها به‌طور ناخودآگاه در میان دو هویت مختلف و متضاد حرکت می‌کنند که این وضعیت می‌تواند منجر به بحران هویتی و احساس بی‌تعلقی و انزوای اجتماعی شوند.
اکنون که بحث ساماندهی پناهندگان افغان مطرح است و قوانین سازمان ملی مهاجرت در شرف تدوین است، بهتر است که به بحث هویت مهاجرین افغان که قانونمند در ایران زندگی می‌کنند، توجه صورت گیرد.
۳۱۱۳۱۱
