یولن ـ جواد مرشدی: انتخابات عراق دو هفته پیش برگزار شد و بر خلاف پیش‌بینی‌ها مشارکت در این انتخابات نسبت به دوره گذشته افزایش قابل توجهی داشت. در این انتخابات ائتلاف محمد شیاع سودانی، نخست‌وزیر فعلی عراق با کسب حدود ۴۸ کرسی توانست به حزب نخست پارلمان بدل شود.
در روزهای اخیر نام محمد شیاع سودانی و نوری مالکی به عنوان دو نامزد اصلی نخست‌وزیری مطرح شده‌است. ترکیب حاکمیت عراق از جمله رئیس پارلمان، رئیس جمهور و نخست‌وزیر در طول هفته‌های آینده و در پی رایزنی‌هایی که میان گروه‌های مختلف سیاسی انجام خواهد شد، معلوم میشود و هنوز برای پیش‌بینی ترکیب حاکمیت عراق در دوره جدید زود است.
نصرت الله تاجیک، دیپلمات بازنشسته و سفیر پیشین ایران در اردن، در این گفت و گو شرایط سیاسی فعلی در عراق را تشریح کرده‌است و نتایج انتخابات ۲۰ آبان را بررسی کرده‌است.
تاجیک معتقد است که تحریم انتخابات از سوی مقتدی صدر به معنای کناره‌گیری کامل او از قدرت نیست، بلکه تاکتیکی برای اجرای برنامه سیاسی اصلاحی او در عراق است. به اعتقاد تاجیک نتایج انتخابات نشان داد که برنامه انحلال یا خلع سلاح حشدالشعبی به سادگی امکان‌پذیر نیست. این دیپلمات پیشین جمهوری اسلامی ایران معتقد است که ایران باید الگوی رفتاری خود را در عراق تغییر دهد.
در ادامه متن کامل گفت و گوی «یولن» را با نصرت‌الله تاجیک، سفیر پیشین جمهوری اسلامی ایران در اردن، مطالعه می‌کنید.
*** علی‌رغم تحریم انتخابات توسط جریان صدر، علت حضور گسترده مردم عراق در انتخابات چه بود؟
این انتخابات عراق خودش، مقدمه اش و حواشی‌اش با شگفتگی‌های بی‌شماری همراه بود و از زوایای مختلف میشود به آن نگریست.
اما در مورد سئوال شما، به عقیده من مقتدی صدر یک بازی را شروع کرد، یعنی وی به دلایلی که مشکلات جامعه عراقی و دولت و حکومت عراق از دوران حاکمیت آمریکائی و همچنین ساختاری مانند ادره فدرالیته کشور و پخش طائفه ای فدرت و تغییر رژیم دارد مثل فساد، رشوه، عدم انضباط اجتماعی، نقش و تاثیر نیروهای خارجی منطقه‌ای و بین‌المللی ، تاثیرات همسایگی ، زدو بندهای داخلی و خارجی و تخریب زیر ساختها و ناترازی‌های زیر ساختی مانند مشکلات تامین انرژی از جمله برق و خیلی از مشکلات دیگر به ظاهر انتخابات را تحریم کرد؛ ولی به افراد خود اجازه داد کارت ثبت نام بگیرند.
جنبش صدر که اکنون نام «جریان ملی شیعه» به خود گرفته، جدای از خصوصیات و ویزگیهای مقتدی صدر، با ترکیبی از بسیج مردمی، قدرت شبه‌نظامی و جایگاه راهبردی در درون تشکیلات پراکنده شیعه، بر صحنه سیاسی عراق و قدرت شیعه محورش تسلط غیر قابل کتمانی دارد که حتی مورد تائید رقبای شیعه نیز هست. او هم اکنون به نظر میرسد بعد از ملاقات با آیت‌الله سیستانی در استانه انتخابات می‌خواهد نقش متغیر غیر قابل محاسبه بازآرائی و تاثیر گذاری روی آینده عراق را بازی کند.
برای فهم این معادلات در نظر داشته باشیم که انتخابات عراق یک انتخابات ساختار یافته است.
به این مفهوم که اولاً از جهت شکلی دو مرحله ای است، یعنی این ۳۲ میلیون فرد واجد شرایط باید قبل از روز رای گیری ثبت نام کنند. از این ۳۲ میلیون ۲۰ میلیون از مردم عراق ثبت نام کردند، ممکن است در انتخابات دیگر این میزان متفاوت باشد و فرق کند، بستگی به شرایط دارد. در این اتخابات هم دیده می شود که تقریباً میزان ثبت نام شده نسبت به انتخابات قبلی کمی رشد داشته است. ویژگی دیگر این است که در حوزه مشخصی یعنی برای همان حوزه‌ای که ثبت نام میکند باید رای دهد. به این دلایل است می‌گویم ساختار یافته است؛ مثل ایران نیست که مثلاً هر فرد در هر حوزه‌ای که دلش بخواهد رای بدهد.
این بازی تحریم و اخذ کارت الکترال توسط هواداران را باید در پرتو حوادث قبلی و تحولات عراق دید. زیرا وی می‌دانست که طبعاً عده‌ای رای خواهند داد و این رای هم سازمان یافته و بسوی فرد خاصی است.
جریان صدر در ژوئن ۲۰۲۲ پس از آنکه بلوکش (که در انتخابات پارلمانی اکتبر ۲۰۲۱ با وجود کسب ۷۳ کرسی از مجموع ۳۲۹ کرسی ، بیشترین کرسی را کسب کرده بود) نتوانست ائتلاف کند و چون جناح‌های رقیب شیعه در چارچوب هماهنگی اجازه تشکیل دولت اکثریت را ندادند نتوانست دولتی تشکیل دهد، اعلام کرد از فرآیند سیاسی کناره‌گیری میکند. که در پی آن، درگیری‌هائی آعاز و به خشونت کشیده شد. از آن زمان که مقتدی صدر، نمایندگان وابسته به بلوک پارلمانی خود را به استعفای دسته‌جمعی واداشت، غیبت او از نهادهای سیاسی عراق خلأیی قابل‌توجه در ساختار قدرت تقسیم شده کشور ایجاد کرده‌است.
بنابراین اینکه گفته میشود تحریم صدر خیلی اثری نداشته با واقعیات نمی‌خواند. کما اینکه دیده میشود میزان مشارکت در قسمتی از بغداد، نجف و در بصره که حوزه نفوذ وی است مقداری نسبت به انتخابات گذشته کاهش داشت. پس تحریم تا حدی مشارکت را در مناطقی که هواداران صدر اکثریت داشتند، پایین آورده است. از آن طرف به دلیل اینکه آقای صدر می‌دانست که علاوه بر سودانی مالکی هم برای مجلس ثبت نام میکند و برای نخست وزیری وارد خواهد شد و چون رابطه صدر با مالکی خوب نیست بنابراین حدس می‌زد که این افرادی که می‌روند از جریان صدر ثبت نام می کنند به احتمال زیاد پنهانی به آقای سودانی رای خواهند داد.
مقتدی صدر به دنبال اصلاحات بنیادین در عراق است
خودداری صدر از حضور در انتخابات اخیر «یکی از متغیرهای مهم در صحنه سیاسی عراق است که خلأیی سیاسی و مردمی در حوزه شیعی ایجاد کرده، به‌ویژه با توجه به اینکه جنبش او پایگاه مردمی منسجم و فعالی در چندین استان دارد». تحریم با این شکل را نباید یک کناره‌گیری کامل از زندگی سیاسی و یا تحریم کامل دانست، بلکه روش و اقدامی برای بازآرایی تاکتیکی است برای رصد صحنه و ارزیابی دوباره موازنه قدرت میان نیروهای رقیب.»
صدر معتقد است مشارکت در انتخابات در شرایط فعلی و با مشکلات کنونی به معنای کنار گذاشتن اصول اصلاح‌طلبانه‌اش تلقی میشود؛ از این‌رو ترجیح میدهد در مقام «ناظر محتاط» باقی بماند در حالی که نفوذ سیاسی و اجتماعی خود را حفظ میکند. یعنی تحلیلگران نزدیک به جنبش صدر معتقدند او در حال آماده‌سازی پروژه‌ای سیاسی است که فراتر از تقسیم قدرت سنتی رفته و هدفش اصلاح فراگیر نظام سیاسی است.
شرایط بی‌ثبات سیاسی عراق و پایگاه مردمی گسترده صدر، به او امکان میدهد در صورت تغییر پویایی‌های داخلی یا منطقه‌ای، روی تحولات بعدی موثر باشد. و این نکته باید مد نظر دست اندرکاران سیاست خارجی ایران باشد. زیرا اگر نتایج انتخابات و ائتلافها که از خود انتخابات در عراق مهمتر است بلوک‌های جدیدی پدید آورد که موازنه قدرت را تهدید کنند صدر می‌تواند با فشار خیابانی یا شعارهای اصلاح‌طلبانه مانند حفاظت از اراده مردم و مبارزه با فساد بار دیگر پایگاه خود را بسیج کند.
پس بنابراین من فکر می‌کنم که مقتدا صدر یک بازی را شروع کرد و تا حدی هم در افزایش کرسی‌های سودانی موثر بود، برای اینده ولی اینکه اگر ما انتظار داریم صدر با تحریم مثلاً همه شیعیان را تحت پوشش قرار بدهد این با واقعیت جامعه عراقی خیلی نمی خواند. ضمن اینکه با این حرکت برای آینده هم برای تعامل با سودانی می‌تواند زمینه‌ای برای خود فراهم بکند.
اضافه بر آن چه جنبش صدر در نهادهای قانون‌گذاری و اجرایی نماینده داشته باشد و چه نداشته باشد، همچنان بزرگترین نیروی سیاسی تاثیر گذار در عراق است، حتی با اشتباهات فراوان. زیرا از پایگاه مردمی گسترده‌ای در چندین استان برخوردار است؛ نیرویی بازدارنده که سایر بازیگران سیاسی ناچارند آن را در محاسبات خود لحاظ کنند. اما او این بار با این استراتزی گویا در پی آن است که قدرت مردمی خود را برای مقابله با فساد گسترده در دولت به‌کار گیرد؛ فسادی که به باور او ناشی از احزابی است که بارها از طریق قوانین انتخاباتی خود را بازتولید کرده‌اند، بدون اینکه تعهد واقعی به اصلاح نشان دهند! اینکه او خارج از نهادهای حکومتی باقی بماند یا به‌عنوان «سازنده ائتلافها»، «اصلاح‌گر» یا حتی «نیروی بی‌ثبات‌کننده» ظهور کند، بستگی به نتایج ائتلافها و نحوه مانور سایر بازیگران سیاسی در ماه‌های آینده دارد. و جای شک نیست که هیچ توافق سیاسی عمده‌ای در عراق بدون در نظر گرفتن جایگاه و منافع جنبش صدر قابل نهایی شدن نیست؛ از این رو، حرکت بعدی او یکی از مهم‌ترین تحولات مورد توجه در تقویم سیاسی عراق خواهد بود.
*** احتمال نخست وزیر شدن السودانی چقدر است؟
احتمالش کم نیست، یعنی احتمال اینکه آقای سودانی بتواند تعداد کرسی که در ائتلاف خود برای نخست وزیر شدن لازم دارد را تامین کند، تقریباً زیاد است ولی خودش به تنهایی با این تعداد کرسی که به دست آورده نمیتواند. چرا که در انتخابات عراق ائتلاف ها خیلی نقش دارند نه صرفِ خود آرای هر گروه.
بستگی دارد به اینکه آقای سودانی با کدام گروه ها این ائتلاف را انجام دهد که هم میزان کرسی لازم را به دست بیاورد و هم آن یکدستی لازم را برای اینکه بتواند برنامه هابش را اجرا کند داشته باشد. این از جنبه حقوقی و ساختار و سازمان قضیه است. اما آقای سودانی اقدامات داخلی و اقتصادی خوبی برای افزایش رضایت مردمی ، انجام داده و از سوی آمریکا و انگلیس نیز حمایت میشود. ایشان در دوره‌ای که گذشته اقدامات وکارهای زیرساختی نظیرجاده توسعه، بندر بزرگ فاو انجام داده و یکسری پروژه های مهمی را در اختیار پیمانکاران آمریکایی و انگلیسی قرار داده است.
وی از سوی ایران هم تقریبا حمایت می شود ، البته نه صد درصد. تقریباً می توان گفت دو نظر در ایران وجود دارد که البته این نظرات منتظر می مانند تا ببینند ائتلافها چگونه شکل خواهد گرفت. عده‌ای در ایران به سمت آقای سودانی تمایل دارند و فکر میکنند اگر سودانی نخست وزیر باشد هم روابط بین ایران و آمریکا در عراق یک روابط نرم و دور از تنش و خشونت‌آمیز خواهد بود و هم جامعه عراقی آرامش بیشتری خواهد داشت.
آن چیزی که الان همه شیعیان آمده‌اند و این مشارکت را بالا برده‌اند برای همان آرامش و امنیت و توسعه و رفاه جامعه عراقی. عده‌ای هم تمایل به سمت آقای مالکی دارند که خُب مالکی هم اصطلاحا چمدانش مقداری سنگین است، یعنی بالاخره دور گذشته مسائلی که بوده و اینها از اون طرف هم خُب جریان صدر خیلی با ایشان خوب نیست و من فکر کنم که مسئولین ایرانی در این مرحله خیلی دخالت نکردند و منتظرهستند ببینند که نهایت تصمیم خود مردم و گروه های عراقی ودر روندی که تو انتخابات دارند به چه سمت و سویی خواهد رفت.
آمریکا فعال مایشاء در عراق است
***همراهی ایران با ائتلاف شیعه عراق تا جه حد در پیروزی شیعیان تاثیر گذاشت؟
عراق از سه جنبه ساختاری و یک جنبه عارضی برای ایران اهمیت دارد. اول از جهت ژئوپلیتیکی ،عراق دروازه شرقی اعراب به سمت ایران است.
دوم عراق از جهت سیاسی الان برای ایران در یارگیری های منطقه‌ای و بلوک بندی ها و اجماع‌سازی‌ها در منطقه و در دنیای عرب مهم است. در این زمینه نقش و تاثیر آمریکا مورد حساسیت ایران است که در بخش عارضی توضیح می‌دهم. از جهت مذهبی و طائفی بحث شیعیان عراق و عتبات عالیات و پیوند مذهبی مردم دو کشور است. همانطور که از قبل مطرح شده بحث هلال شیعی و تاثیرات منطقه ای و بین المللی آن که برای ایران در یک معادله دوطرفه قابل چشم پوشی نیست. در حقیقت امتداد عراق به سمت شیعیان لبنان برای ایران خیلی حائز اهمیت است . یعنی شیعیان عراق و همینطور شیعیان لبنان یه معادله دو طرفه است یعنی هم انها برای ایران مهم هستند ( بحث جمهوری اسلامی هم نیست از زمان شاه یعنی در دوران رژیم گذشته مخصوصاً پهلوی دوم اهمیت این بحث شیعیان برای ایران مطرح بوده) و هم ایران به یک نوعی در میان اکثریت سنی برای آنها مهم است.
این دومی را نمیتوان به آن کم بها داد. ولی متاسفانه کار علمی و مطالعاتی و سیاسی و دیپلماتیک نسبت به این نیاز شیعیان محصور در دنیای اهل سنت بدون افتادن در درگیری طائفی و به عنوان یک نیاز و عامل روانی به اندازه کافی نشده و به توجه دنیا در نیامده. این موضوع قدرت نرم و مشروعیت ایجاد میکند.
ایران برای آنها مرجع و پناهگاه است و چه بسا همین جنگ ۱۲ روزه چه از نظر اقدامات آمریکا و اسرائیل علیه ایران و چه عکس‌العمل وسیع ایران نسبت به اسرائیل خیلی برای مردم عراق و مخصوصاً شیعیان مهم، تعیین‌کننده و تاثیرگذار بوده است.
تاثیر این عامل بر افزایش مشارکت قابل کار مطالعاتی و بررسی است. در مورد حضور آمریکا در عراق طبعا ایران علاوه بر عوامل گفته شده به این حضور با بدبینی و حساسیت نگاه میکند. آمریکا اهداف شفافی در عراق و ضرفا در قالب روابط دو جانبه عراقی-آمریکایی ندارد و ایران آن را یک عامل تخریبی و برای کنترل ایران می‌داند. این عامل تا حدی روابط آرام و روتین ایران و عراق را هم بی تاثیر نگذاشته‌است.
*** نقش آمریکا در آینده عراق چگونه خواهد بود؟
آمریکا الان در عراق فعال مایشاء است.
یعنی ظاهر قضیه این است که مثلاً آمریکا نیروها یش را از عراق بیرون برده ، اما کل درآمد فروش نفت عراق و برنامه و بودجه عراق در اختیار آمریکائی‌هاست. الان سفارت آمریکا در عراق یکی از بازیگران اصلی و طرفی است که نقش آفرینی میکند، تأثیرگذاراست، جریان‌سازی و لابیگری میکنند و گروه ها را در مقابل یکدیگر قرار میدهد و به جان هم می‌اندازد و از اهرم و فرصت مالی ناشی از درآمد فروش نفت سوء استفاده میکند.
این یعنی به هم زدن توازن داخلی بین گروه‌ها به ضرر شیعیان و طبعا ضدیت یا ایران. بنابراین در این انتخابات هم به نفع اهل سنت و به ضرر شیعیان وارد شد. لذا ایران به راحتی عراق را رها نمی‌کند و آمریکا هم به راحتی عراق را رها نخواهد کرد و تلاش میکند که از هر ابزاری که دارد استفاده بکند تا اهداف و منافعش و مخصوصا کنترل ایران و اهرم‌های قدرت ایران در عراق تامین بشود.
باید الگوی رفتارمان را در عراق تغییر دهیم
*** جایگاه ایران در آینده عراق را چگونه ارزیابی می کنید؟
پیرو توضیحات سوال قبل به دلیل اهمیت عراق برای ایران و اهمیت ایران برای عراق و مخصوصاً شیعیان به عقیده من ایران به راحتی حاضر نیست جایگاهش را در عراق از دست بدهد. اما ما باید برای تامین اهداف و منافع خود در عراق که کم هم نیست، الگوی رفتاری مان را یک مقداری عوض بکنیم.
یعنی ما باید سعی کنیم تا می‌توانیم به دلیل تجربه مان، به دلیل تبعات رفتار گذشته مان و اقداماتی که در عراق بیشتر اقدامات شکلی ، ظاهری و اینکه عکس مقامات ایرانی در فرودگاه‌ها و بزرگراه‌ها بزنیم دور شویم. دو کشور بالاخره یک جنگ را پشت سر گذاشته اند ودر لایه هائی از جامعه عراقی همچون ایران حساسیتهای وجود دارد! ما باید از اقداماتی که با این جور کارهای شکلی، به نوعی سلطه حکومت عراق را تضعیف کند، دور بشویم.
یعنی ما باید سعی بکنیم بیشتر روش هایی را به کار بگیریم که اولا باعث چسبندگی بیشتر مردم عراق و سپس مردم دو کشور شود نه باعث ایجاد دلخوری و دلزدگی و اینجور چیزها. کما اینکه ما در مقاطعی نتیجه رفتار قبلی مان را به صورت حساسیتی که از سوی بعضی از گروه‌های عراق در حمله به کنسولگری ایران و حتی شیعیان بروز کرد، اگرچه با تحریک هم ممکن است باشد ولی ما باید زمینه اش را از بین ببریم. رفتارمان را عوض بکنیم، الگوی رفتاری مان را جدید بکنیم، بیشتر از سخت افزاری به نرم افزاری و بیشتر از شکل گرایی به محتوا گرایی این استراتژی جدید را سوق دهیم و به همکاریهای اقتصادی و کسب بازار عراق و زیر ساختی توجه کنیم.
حشدالشعبی نیروی خارجی نیست بلکه از مردم عراق است
*** عاقبت حشد الشعبی چه خواهد شد ،آیا در دولت جدیدی نیز بر خلع سلاح تاکید خواهد شد و این اتفاق خواهد افتاد؟
در این انتخابات میزان کرسی که گروه های مقاومت به دست آورد از سایرین درصد خیلی بالاتری داشت. یعنی رشدش بیشتر از بقیه بود، بنابراین میزان آرای موجود وزن و پایگاه اینها را نشان میدهد و این قابل کار کردن است.
یعنی در حقیقت این وزن و جایگاه مردمی را چه ایران و چه گروه‌های عراقی باید تبدیل به قدرت سیاسی بکنند. و یکی از مولفه های آینده گروه های مقاومت چه در عراق چه در لبنان و چه در یمن این است که باید میزان سرمایه گذاری، اعتماد و امید به سخت افزار را کاهش دهند و بیشتر به سمت قدرت نرم حرکت کنند. این خودش یک مقدار زیادی اجماع‌ساز است.
حالا با این وضعیتی که الان میزان کرسی که گروه های مقاومت عراق که تشکیل دهنده حشد الشعبی هستند به دست آورده‌اند، به عقیده من دولت آینده هر کی باشد، دستش برای انحلال اینها خیلی باز نیست. و من بعید میدانم چنین امری متحقق شود.
البته حشد الشعبی که الان به یک نوعی نیروی تقریبا رسمی و قانونی عراق است ولی اینکه بخواهند خلع سلاح بکنند ضمن سختی کار ، ابعاد مختلفی دارد. از طرفی این گروه های مقاومت، گروه های خارجی نیستند یعنی گروه های هستند از مردم عراق. یعنی در حقیقت قاعده مردمی دارند. لذا یک عنصر خارجی یا عنصر بیرونی نیستند که به راحتی بشود خلع سلاحشان کرد یا از جامعه منفک شان کرد. این مباحثی که ترامپ مطرح میکند به دلیل اینکه نمی شناسد و دقیق نمیداند که به هر صورت این وضعیت نتیجه یک فشار نامعقول و نامتعارفی است که از قبل بر کشورها آمده و این گروه ها برای تامین اهداف ملی شان دست به اسلحه برده اند.
این مفهوم صحبت من این نیست که اینها باید تا ابد الدهر اسلحه داشته باشند ولی در شرایط کنونی که دست اسرائیل برای هر کاری بازاست و آمریکا هم هدف گذاری کرده که این نظم جدید را با محوریت اسرائیل صورت بدهد من بعید میدانم که ایده خلع سلاح حشد الشعبی ، گروه های مقاومت عراقی ،حزب الله ،انصارالله یا حماس شکل واقعی به خود بگیرد.
۲۱۲/۴۲
