به گزارش خبرنگار حوزه اندیشه یولن، در تاریخ ۲۵ جمادیالثانی ۱۳۰۹ هجری قمری حکم تحریم تنباکو در واکنش به قرارداد استعماری با کمپانی رژی ـ که امتیاز تجارت این محصول را در اختیار بیگانگان قرارداده بود ـ از جانب «میرزای بزرگ شیرازی» صادر شد. این حکم با تحت تأثیر قراردادن جامعه ایرانی، این طرح استعماری را ملغی کرده و ضربهای محکم بر پیکره انگلیسیها وارد کرد. به مناسبت سالروز تحریم تنباکودر ۲۴ اردیبهشتماه، برای فهم بهتر این اتفاق و اثرگذاری آن بر جامعه ایرانی بالاخص، جامعه شیعی تصمیم گرفتیم با محسن صبوریان، نویسنده کتاب تکوین نهاد مرجعیت تقلید شیعه گفتوگویی داشته باشیم که در ادامه بخشهایی از آن را خواهید خواند.
صبوریان در ابتدا گفت: نهضت تحریم تنباکو از سوی میرزای شیرازی نخستین حکم سیاسی ـ اجتماعی از سوی یک مجتهد بود که توانست تأثیرگذاری بسیار زیادی را بر عموم جامعه بگذارد. البته تا پیش از این واقعه، موضعگیریهایی سیاسی از سوی علمای شیعه را شاهدیم که نمونه بارز آن صدور«جهادیه»های متعدد از سوی فقها نظیر علامه کاشفالغطاء به منظور تشویق مردم به جنگ با روسهاست. اما به دلیل ناکامی ایران در این نبردها و شکست ارتش از روسیه، این واکنشهای سیاسی اعلام شیعه نتوانست نقطه عطفی در تاریخ به شمار آید و به قدر نهضت تحریم تنباکو مورد توجه واقع شود.
وی افزود: علیرغم موفقیتهای اولیه جنگ ایران با حکومت متجاوز روس تزاری که به برکت همین بسیج مردمی از سوی علما شکل گرفت، اما روند جنگ با ایرانیان یار نبود و قرعه شکست به نامشان افتاد و این ناکامی موجب دلسردی عده زیادی از علما در باب تصمیمات سیاسی شد. نکته دیگری هم که در باب اهمیت ماهیت مرجعیت در قضیه تحریم تنباکو مطرح است، این بود که اساساً نهاد مرجعیت در زمان گذشته به شأنیتی که در زمان میرزا داشت، نبوده است و پس از ماجراهای پیش آمده پس از اخباریان، نهاد مرجعیت در زمان شیخ انصاری قوام یافت و اوج و تبلور این نهاد در زمان میرزای شیرازی بود که نهضت تنباکو به خوبی توانست اوج این کمال را نشان دهد.
مؤلف کتاب «تکوین نهاد مرجعیت تقلید شیعه» ادامه داد: ناصرالدینشاه به علت اینکه با تحت تأثیر قرار گرفتن از سوی درباریان پولها و وامهای کلانی از سوی بیگانگان گرفته بود، حاضر نبود قرارداد «کمپانی رژی» انگلیسیها، به هیچوجه به هم بخورد و علیرغم تذکرات کتبی میرزا، ناصرالدین شاه قاجار با بیاعتنایی به کار خود ادامه داد. در وهله اول تحریم تنباکو از سوی برخی مؤمنین در اصفهان و تبریز عملی شد، اما اثر چندانی نگذاشت، ولی پس از اینکه میرزای شیرازی به واسطه نماینده خود در تهران، «میرزای آشتیانی» حکم تحریم تنباکو را صادر کرد، جامعه ایرانی از آن پیروی حداکثری کردند و شاه هم هیچگاه فکر نمیکرد حکم میرزا چنین قدرتی را دارا باشد.
ناصرالدین شاه قاجار
صبوریان بیان کرد: حکم میرزا قرارداد تنباکو را محدود کرد، اما مشروط به معنای عرفی و حقوقی که استفاده میشود؛ نه! چرا که در ساز و کار مشروطه قرار است حکم و قوانین به تأیید شرع برسد، اما در مسأله تنباکو موضوع به این شکل نبود و اساساً دستوری از سوی سلطان ارائه نشده؛ بلکه صحبت از یک توافق تجاری است. میرزای شیرازی ابتدا خیلی سعی کرد از دَرِ مُماشات با شاه قاجار وارد شود و حتی تبعید دامادش به جنوب کشور به دلیل اعتراض به قرارداد تنباکو را هم تحمل کرد، اما پس از اعتراض و گلایههای بازاریان و ضعف اقتصاد بومی کشور راهی جز چنین برخوردی پیش روی مرحوم میرزا نماند و ایشان آن حکم معروف: «بسم الله الرحمن الرحیم، الیوم استعمال توتون و تنباکو بِأی نَحوٍ کان در حکم محاربه با امام زمان عجل الله تعالی فرجه است.» صادر فرمودند. جالب است بلافاصله شاه قرارداد را لغو کرد، اما میرزای شیرازی تا چند ماه حکم را باقی گذاشت و از آن عقبنشینی نکرد تا خیالش در باب این قضیه راحت شود.
میرزای شیرازی
او بیان داشت: صدور حکم تحریم تنباکو به خوبی تفاوت بین «حکم» و «فتوا» را نمایان کرد؛ چرا که عمده فقهای بلاد به حکم میرزا گردن نهادند و آن را پذیرفتند که این به معنای ریاست دین از سوی میرزای شیرازی است. البته تاریخ گزارش کرده است که کسانی هم بودند که با حکم میرزا مخالفت کردند و در تاریخ هم بدنامی برایشان ماند، اما نکته مهم این است که این واقعه نشان داد کسی توان صدور حکم را دارد که از نفوذ کلام و ریاست دینی برخوردار باشد. وی افزود: همانطور که اشاره کردم نهضت تنباکو اساساً با هدف مشروطسازی اختیار شاه شکل نگرفت و نمیتوان آن را مشروطه به معنای امروزی دانست، اما بیشک مقدمهای برای مشروطه بوده است؛ چرا که این امکان را پدید آورد که میشود با اراده شاه مخالفت کرد.
صبوریان ادامه داد: میرزا یک شخصیت کاملاً مردمی قلمداد میشد؛ به طوری که در کنار متعالی بودن شخصیت علمی و دینیاش به عنوان یک فقیه، توجه و اعتنایی به دربار نداشت و در ورطه مداحی سلاطین نیفتاد؛ به همین دلیل محبوب مردم شد و توانست قدرت حکم فقهی را در جامعه چند رتبهای بالا ببرد و سر قضیه تحریم تنباکو هم این ارزش حکم فقیه در بین مردم به جد توانست خود را نشان دهد.
انتهای پیام/
