الهه جعفرزاده: طاعون، ناشی از باکتری «یرسینیا پستیس»، از طریق ککهای موش پخش میشود و با تب، تورم غدد و مرگ سریع شناخته میشود. از همهگیری مرگ سیاه در قرن چهاردهم تا کنترل امروزی، طاعون از تهدیدی جهانی به بیماریای نادر تبدیل شده است.
مرگ سیاه: فاجعه قرن چهاردهم
در ۷۲۶ شمسی/ ۱۳۴۷ میلادی، طاعون خیارکی، معروف به مرگ سیاه، از آسیای مرکزی به اروپا رسید. این همهگیری، که از طریق جاده ابریشم و کشتیها پخش شد، نیمی از جمعیت اروپا (۵۰ میلیون نفر) را کشت.
در ایران، شهرهایی مثل تبریز و شیراز ویران شدند. مردم، ناآگاه از علت، بیماری را به خشم خدا یا ستارگان نسبت میدادند. درمانهایی مثل خونریزی و گیاهان دارویی بیفایده بودند و گورهای دستهجمعی شهرها را پر کردند.
طاعون در ایران قاجار
در دوره قاجار (قرن ۱۲ و ۱۳ شمسی/۱۸ و ۱۹ میلادی)، طاعون بارها به ایران بازگشت. همهگیری ۱۲۴۶ شمسی/۱۸۶۷ در کردستان و آذربایجان هزاران نفر را قربانی کرد. نبود بهداشت عمومی و دانش پزشکی، فاجعه را عمیقتر کرد.
در تهران، بیمارستانهای موقت پر شدند و گزارشهای تاریخی از مرگ روزانه صدها نفر حکایت دارند. طاعون، که از طریق تجارت و سفر وارد میشد، نشان داد که بیماری مرزی نمیشناسد.
واکسن و درمان اولیه
در ۱۲۷۳ شمسی/۱۸۹۴، «الکساندر یرسین»، پزشک فرانسوی، باکتری یرسینیا پستیس را در هنگکنگ کشف کرد. او با میکروسکوپ، این باکتری را در ککهای موش یافت و ثابت کرد که عامل طاعون است. این کشف، که همزمان با کار کیتاساتو شیباسابورو ژاپنی بود، طاعون را از رازی ماورایی به بیماریای قابلفهم بدل کرد. در ایران، مؤسسه پاستور (تأسیس ۱۲۹۹ شمسی/۱۹۲۰) بعدها از این دانش برای شناسایی طاعون استفاده کرد.
در ۱۲۷۶ شمسی/۱۸۹۷ میلادی، «والدمار هافکین»، میکروبشناس روس، اولین واکسن طاعون را ساخت. این واکسن، با باکتری ضعیفشده، در هند آزمایش شد و مرگومیر را کاهش داد. اما اثربخشیاش محدود بود و نیاز به تزریقهای مکرر داشت.
در ایران، واکسن هافکین از اوایل قرن ۱۳ شمسی/۲۰ میلادی وارد شد و در مناطق طاعونخیز مثل کردستان استفاده شد. درمانهای اولیه، مانند سرمهای آنتیبادی، گران و کماثر بودند.
آنتیبیوتیکها؛ نقطه عطف
در ۱۳۲۲ شمسی/۱۹۴۳ میلادی، کشف «استرپتومایسین»، آنتیبیوتیک قوی، توسط «سلمان واکسمن» (نوبل ۱۹۵۲) طاعون را قابلدرمان کرد. این دارو، که باکتری را مستقیماً نابود میکرد، مرگومیر را به شدت کاهش داد.
در ایران، از دهه ۱۳۳۰، استرپتومایسین در بیمارستانها رایج شد و شیوع طاعون را مهار کرد. بهبود بهداشت عمومی، مثل کنترل موشها و تصفیه آب، نیز نقش کلیدی داشت.
طاعون در ایران امروز
امروز، طاعون در ایران بسیار نادر است. آخرین شیوع بزرگ در دهه ۱۳۴۰ در غرب کشور بود، که با آنتیبیوتیک و قرنطینه کنترل شد. مؤسسه پاستور ایران آزمایشگاههای تخصصی برای تشخیص یرسینیا پستیس دارد.
در سال جاری (۱۴۰۴)، موارد طاعون به چند مورد پراکنده -عمدتاً از حیوانات وحشی- در مناطق روستایی محدود است. وزارت بهداشت با نظارت و آموزش، بیماری را تحت کنترل نگه داشته است.
چالشهای جهانی
طاعون هنوز در مناطقی مثل ماداگاسکار و آفریقای مرکزی دیده میشود. مقاومت به آنتیبیوتیکها و دسترسی محدود به دارو در کشورهای فقیر، مشکلات اصلیاند. در ایران، چالشهای مرزی و تجارت حیوانات میتواند خطر را زنده نگه دارد. سازمان جهانی بهداشت گزارش میدهد که سالانه ۱۰۰۰ تا ۳۰۰۰ مورد طاعون در جهان رخ میدهد، اما با درمان سریع، مرگومیر زیر ۱۰ درصد است.
منابع: knightstemplar ، historytoday
۴۷۲۳۲
