الهه جعفرزاده: هشتاد سال از زلزله و سونامی ویرانگر مکران می‌گذرد؛ رخدادی که در اوایل دهه بیست شمسی، نه‌تنها هزاران قربانی گرفت، بلکه به یکی از مهم‌ترین نقاط عطف در تاریخ لرزه‌شناسی منطقه بدل شد. امروز، در حالی که انرژی لرزه‌ای همچنان در بخش‌های قفل‌شده این گسله ذخیره می‌شود، دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی، با مرور این رویداد تاریخی و بررسی وضعیت سامانه‌های هشدار در ایران، پاکستان و عمان، بر ضرورت آمادگی جدی برای آینده تأکید می‌کند.
او به یولن می‌گوید: «هفتم آذر ۱۳۲۴ بزرگ‌ترین زمین‌لرزه –بزرگای ۸.۰– منجر به سونامی در ساحل مکران در مجاورت مرز ایران و پاکستان رخ داد. این رخداد موجب سونامی شد که به کشته شدن ۴۰۰۰ نفر –بیشتر در پهنه ساحلی مکران– انجامید.»
سازوکار سامانه‌های هشدار منطقه‌ای
به گفته این زلزله‌شناس، پس از سونامی ویرانگر باندا آچه اندونزی در اقیانوس هند در بیست‌وشش دسامبر ۲۰۰۴ –درست در اولین سالروز زلزله بم در ایران– کمیسیون بین‌دولتی اقیانوس‌شناسی (IOC) یونسکو، سامانه هشدار سونامی اقیانوس هند (IOTWMS) را تأسیس کرد.
زارع درباره ساختار سامانه‌های هشدار سونامی و اجزای اصلی آن می‌گوید: «این سامانه ستون فقرات اصلی هشدارهای منطقه‌ای سونامی است. سامانه هشدار سونامی اقیانوس هند شامل شبکه ایستگاه‌های لرزه‌نگاری، شبکه اندازه‌گیری‌های سطح دریا با اندازه‌گیری تغییرات واقعی در سطح دریا، و بویه‌های ارزیابی و گزارش سونامی در اعماق اقیانوس (DART) است تا عبور موج سونامی را که دامنه بسیار کمی در آب‌های عمیق دارد، تشخیص دهند.»
او اضافه می‌کند: «ارائه‌دهندگان خدمات سونامی (TSP) سه مرکز اصلی –استرالیا، هند و اندونزی– داده‌ها را تجزیه و تحلیل کرده و بولتن‌های تهدید سونامی را برای همه کشورهای عضو منتشر می‌کنند. مراکز ملی هشدار سونامی (NTWCs) مانند پاکستان، ایران و عمان مرکز مخصوص به خود را دارند که بولتن‌های TSP را دریافت کرده و هشدارها و توصیه‌های ملی سونامی صادر می‌کنند.»
زمان‌بندی هشدار و نقش مراکز ملی
زارع با اشاره به زمان رسیدن امواج سونامی به سواحل، در خصوص نقش مراکز ملی هشدار توضیح می‌دهد: «برای سونامی در منطقه فرورانش مکران زمانی حدود ۱۰ تا ۳۰ دقیقه برای رسیدن امواج به نزدیک‌ترین سواحل مکران وجود خواهد داشت. برای یک سونامی محلی مکران، این هشدار در درجه اول زلزله‌محور است – نوع دیگری از سونامی ناشی از زمین‌لغزش کف دریا نیز قابل انتظار است. شبکه‌های لرزه‌نگاری منطقه که در پاکستان، ایران، عمان و سازمان‌های بین‌المللی اداره می‌شوند، یک زلزله بزرگ را در نزدیکی سواحل مکران بلافاصله تشخیص می‌دهند.»
او تشریح می‌کند: «اگر بزرگای زلزله بالاتر از یک آستانه از پیش تعریف‌شده مثلاً ۶.۵ تا ۷ باشد، برای تهدید سونامی قابل لحاظ کردن است. اما یک تهدید سونامی قابل توجه نیازمند زلزله‌ای با بزرگای بیش از ۷.۵ است. اگر زلزله به اندازه کافی بزرگ و کانون آن در دریا باشد، مراکز ملی هشدار سونامی بلافاصله بدون انتظار برای تأیید سطح دریا، هشدار سونامی را برای خطوط ساحلی خود صادر می‌کنند.»
تجربه عمان در راه‌اندازی سیستم هشدار سونامی/ وضعیت ایران و پاکستان چگونه است؟
طبق اظهارات استاد پژوهشکده بین‌المللی زلزله‌شناسی، اولین سیستم جامع و عملیاتی هشدار سونامی برای دریای عمان به‌عنوان بخشی از سیستم هشدار و کاهش سونامی اقیانوس هند (IOTWMS) در کشور عمان ایجاد و در سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۸ عملیاتی شد.
او در توضیح این مسئله می‌گوید: «سونامی اقیانوس هند ۲۰۰۴ با تلفات گسترده جانی (بیش از ۲۳۰٬۰۰۰ نفر) نتیجه مستقیم نبودِ پایش سونامی در پیرامون اقیانوس هند بود. تصمیم کمیسیون بین‌دولتی اقیانوس‌شناسی (IOC) یونسکو در سال ۲۰۰۵ برای ایجاد IOTWMS بود.
سیستم هشدار عمان اولین و فعال‌ترین بوده است. اداره کل هواشناسی عمان (Oman Met) رهبری را به دست گرفت و مرکز ملی هشدار سونامی عمان نیز شروع به نصب شبکه ملی آژیرها، دستگاه‌های اندازه‌گیری سطح دریا و دستگاه‌های لرزه‌نگاری کرد. عمان اولین سیستم هشدار سونامی کاربردی در سطح ملی را به‌طور خاص برای سواحل خود در امتداد دریای عمان راه‌اندازی کرد.»
زارع اضافه می‌کند: «در عمان یک سیستم هشدار عمومی پیشرفته طی بیست سال اخیر ایجاد شده که به تمام تلفن‌های همراه در مناطق در معرض خطر پیامک ارسال می‌کند. آژیرهای هشدار سونامی در جوامع ساحلی، به‌ویژه در منطقه پایتخت، مسقط، نصب شده‌اند. عمان به‌طور منظم مانورهای تخلیه عمومی سونامی را انجام می‌دهد و مسیرها و مناطق تخلیه را مشخص کرده است. سواحل آن مستقیماً پیرامون منطقه فرورانش مکران و بسیار آسیب‌پذیر است.»
این زلزله‌شناس در مقایسه سامانه هشدار سونامی در ایران و پاکستان می‌گوید: «پاکستان مانند ایران همچنان در حال توسعه سامانه هشدار سونامی است ولی هنوز مانند عمان هشدار سونامی ندارد. ایران نیز دارای قابلیت‌های پایش لرزه‌ای و سطح دریا است. سرمایه‌گذاری در سیستم‌های هشدار مبتنی بر ماهواره، آژیرهای قوی و شبکه‌های ارتباطی مبتنی بر جامعه برای پاکستان و ایران ضروری است.»
بررسی تفاوت مکران شرقی و غربی/ مکران شرقی آماده زلزله‌ای با بزرگای ۸
منطقه گسله فرورانش مکران –که در حدود ۳۰ کیلومتری ساحل مکران در دریای عمان قرار دارد– از دو بخش با جفت‌شدگی کاملاً متفاوت شکل گرفته که مستقیماً پتانسیل زلزله آینده آنها را تعیین می‌کند.
زارع در توصیف وضعیت مکران شرقی می‌گوید: «مکران شرقی در ساحل پاکستان با جفت‌شدگی بالا، به‌شدت قفل شده است. بخش قابل توجهی تخمین زده می‌شود ۵۰ تا ۸۰ درصد از همگرایی ورقه عربی با اوراسیا به‌صورت تغییر شکل الاستیک ذخیره می‌شود. این محتمل‌ترین مکان برای زلزله بزرگ بعدی با بزرگای بیش از ۸ در منطقه است.
رویداد زلزله با بزرگای ۸.۰ در ۲۸ نوامبر ۱۹۴۵ بخشی از این مرز گسله را گسیخت، اما نه همه آن را. تنش ۸۰ سال است که در همان محل در حال جمع شدن است. جفت‌شدگی زیاد در یک منطقه بزرگ «قفل‌شده» به این معنی است که مقدار زیادی انرژی می‌تواند در یک گسیختگی واحد آزاد شود و به‌طور بالقوه زلزله‌ای با بزرگی ۸.۰ تا ۸.۵+ ایجاد کند. گسیختگی این بخش قفل‌شده ناگزیر کف دریا را جابه‌جا می‌کند و سونامی ویرانگری را برای سواحل پاکستان، ایران، عمان و هند ایجاد می‌کند.»
در مکران غربی در ساحل ایران، جفت‌شدگی گسله مکران کم تا متوسط ارزیابی شده است. اعتقاد بر این است که این بخش به‌صورت ضعیف جفت‌شده یا خزنده است. زارع در خصوص وضعیت این منطقه توضیح می‌دهد: «بیشتر حرکت ورقه به‌صورت غیرلرزه‌ای آزاد می‌شود. خزش ثابت احتمال وقوع یک زلزله بزرگ را در کوتاه‌مدت کاهش می‌دهد. البته «نبود لرزه‌ای» هم مطرح است. عدم قطعیت در بازگشت زمین‌لرزه بزرگ در مکران غربی نیز مطرح است و اینکه زلزله بزرگی را ایجاد نکرده است ممکن است به نبود لرزه‌ای مربوط باشد.»
فرضیه‌های لرزه‌ای و نگرانی‌های پیش‌رو/ مهم‌ترین عامل احتمالی زلزله و سونامی بزرگ در آینده چیست؟
زارع دو فرضیه را درباره وضعیت لرزه‌ای مکران غربی مطرح می‌کند: «دو فرضیه رقیب وجود دارد: یکی خوش‌بینانه است مبنی بر اینکه مکران غربی واقعاً غیرلرزه‌ای است و هرگز زلزله بزرگی ایجاد نمی‌کند؛ و فرضیه دوم که محافظه‌کارانه است و معتقد است بازگشت زمین‌لرزه در مکران غربی طولانی است. این بخش ممکن است قفل شده باشد و فاصله بازگشت زلزله آن بسیار طولانی است و مثلاً هر ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ سال یک‌بار زمین‌لرزه بزرگی در آن رخ می‌دهد.»
او هشدار می‌دهد: «اگر این درست باشد، می‌تواند باعث ایجاد تنش برای یک رویداد واقعاً فاجعه‌بار و نادر شود که هنوز در ساحل مکران مشاهده نکرده‌ایم. این فرضیه نگرانی اصلی زلزله‌شناسان است و در مورد توسعه دریامحور آینده ایران در ساحل مکران می‌تواند چالش‌برانگیز باشد. اندازه منطقه قفل‌شده «نبود لرزه‌ای» مستقیماً حداکثر بزرگای بالقوه را کنترل می‌کند. یک منطقه قفل‌شده بزرگ‌تر می‌تواند زلزله بزرگ‌تری ایجاد کند. گسیختگی یک گسل مگاتراست جفت‌شده، کارآمدترین راه برای جابه‌جایی کف دریا و ایجاد یک سونامی بزرگ است.
جفت‌شدن لرزه‌ای زیاد مکران شرقی مهم‌ترین عامل است که به احتمال بالای زلزله و سونامی بزرگ در آینده اشاره دارد. درک درجه و وسعت دقیق مکانی این جفت‌شدن، مستقیماً مدل‌های سونامی را بهبود می‌بخشد.»
جزیره «زلزله»؛ شاهدی بر قدرت زمین‌لرزه ۱۹۴۵
بر اساس توضیحات زارع، جزیره «زلزله» در سواحل مکران پاکستان، نزدیک بندر پسنی، پس از زمین‌لرزه ۷ آذر ۱۳۲۴ با بزرگای ۸.۰ در ساحل مکران با طول حدود ۲۰۰ متر، پهنای ۱۰۰ متر و ارتفاع حدود ۶ متر از سطح دریا پدیدار شد.
او توضیح می‌دهد: «این جزیره در اصل، توده بزرگی از گل و سنگ‌ریزه مانند و رس بود که دائماً آب و گاز از آن تراوش می‌کرد. جزیره زلزله موقتی بود و حدود یک سال پس از تشکیل آن ناپدید شد. جزیره عملاً یک گلفشان شکل‌گرفته از گل نرم و ناپیوسته و بسیار مستعد فرسایش بود. امواج، جزر و مدی و جریان‌های قدرتمند دریای عرب به‌سرعت جزیره را فرسایش دادند و آن را به سطح دریا برگرداندند.»
زارع در پایان اظهار می‌کند: «ظهور ناگهانی جزیره، گواهی چشمگیر و قابل مشاهده بر قدرت عظیم زلزله ۱۹۴۵ بود. تشکیل چنین جزایر گلفشانی یک اتفاق شناخته‌شده در منطقه مکران است. جزایر مشابهی در سواحل پاکستان پس از زلزله‌های سال‌های ۱۹۹۹، ۲۰۱۰، ۲۰۱۳ و ۲۰۱۹ در نزدیکی گوادر ظاهر و سپس ناپدید شده‌اند.
گلفشان‌ها اغلب توسط فعالیت لرزه‌ای یا افزایش فشار زیرزمینی ایجاد می‌شوند. جزیره زلزله با فشار آب، گاز و رسوبات شکل گرفت و موقت بود. تشکیل و ناپدید شدن سریع آن به زیبایی ماهیت پویا و ناپایدار بستر دریا را در این منطقه فرورانش لرزه‌خیز نشان می‌دهد.»
