رسول سلیمی: تشدید تنش‌های مرزی میان هند و پاکستان، دو قدرت هسته‌ای شبه‌قاره هند، در پی حمله مرگبار به گردشگران در کشمیر تحت کنترل هند در روز سه‌شنبه ۲ اردیبهشت ۱۴۰۴ به یکی از بحرانی‌ترین نقاط روابط دو کشور در دهه‌های اخیر تبدیل شده است. این حمله، که به کشته شدن دست‌کم ۲۶ نفر منجر شد، موجی از اقدامات دیپلماتیک، نظامی، و اقتصادی متقابل را به دنبال داشت و درگیری‌های پراکنده مرزی را شدت بخشید.
چه آنکه مناقشه هند و پاکستان بر سر کشمیر، که از زمان تجزیه شبه‌قاره هند در ۱۹۴۷ آغاز شد، یکی از طولانی‌ترین اختلافات ارضی جهان است. خط کنترل (LoC)، که پس از جنگ ۱۹۷۱ به‌عنوان مرز غیررسمی کشمیر بین دو کشور تعیین شد، همواره شاهد درگیری‌های پراکنده بوده است. حمله روز سه‌شنبه به اتوبوسی حامل گردشگران در کشمیر تحت کنترل هند، بدترین حمله به غیرنظامیان در این منطقه طی ۲۵ سال اخیر بود. این حمله، که به کشته شدن ۲۶ تا ۲۷ نفر منجر شد، به گروه‌های شبه‌نظامی منتسب به پاکستان نسبت داده شد، اگرچه اسلام‌آباد هرگونه دخالت را رد کرد. نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، وعده مجازات عاملان و حامیان این حمله را داد، در حالی که پاکستان اقدامات هند را «تحریک‌آمیز» خواند.
در ۴۸ ساعت گذشته، تنش‌ها با تبادل آتش مرزی، تعلیق توافقات دوجانبه، و اقدامات دیپلماتیک متقابل به اوج رسید. درگیری‌های مرزی در شب ۳ اردیبهشت در امتداد خط کنترل آغاز شد و نیروهای دو طرف با سلاح‌های سبک به تبادل آتش پرداختند.
تنش ها چگونه بین هند و پاکستان بالا گرفت؟
در همین راستا یک منبع نظامی هندی گزارش داد که نیروهای پاکستانی با سلاح‌های سبک در چندین نقطه مرزی اقدام به تیراندازی کردند، که با پاسخ قاطع نیروهای هندی مواجه شد. این منبع تأکید کرد که درگیری‌ها تلفات جانی نداشته، اما نشان‌دهنده تشدید تنش‌هاست. از سوی دیگر، خبرگزاری فرانسه به نقل از یک مقام پاکستانی تأیید کرد که تبادل آتش رخ داده، اما جزئیات بیشتری ارائه نکرد.
هر دو کشور نیروهای نظامی خود را در حالت آماده‌باش قرار داده‌اند. رسانه ها گزارش دادند سیستم‌های دفاع هوایی هند و پاکستان در سراسر مرزها به حالت آماده‌باش درآمده‌اند. این در حالی است که هند پس از حمله کشمیر، عملیات امنیتی گسترده‌ای در منطقه آغاز کرده و گذرگاه مرزی اصلی واگه-عطاری را بست. پاکستان نیز، مرزهای زمینی خود را بسته و حریم هوایی‌اش را به روی هواپیماهای هندی مسدود کرد. این اقدامات نشان‌دهنده آمادگی دو طرف برای رویارویی نظامی است، اگرچه تحلیلگران معتقدند احتمال جنگ تمام‌عیار به دلیل قدرت هسته‌ای دو کشور پایین است.
یکی از تحولات قابل‌توجه، دستگیری یک سرباز مرزی هندی توسط رنجرهای پنجاب پاکستان بود. رسانه ها گزارش دادند که این سرباز در جریان گشت‌زنی مرزی دستگیر شده و تمامی توافقنامه‌های مرزی تعلیق شده‌اند. این حادثه، که هنوز از سوی منابع رسمی تأیید نشده، به تشدید تنش‌ها دامن زد. هند این اقدام را «تحریک‌آمیز» خواند، در حالی که پاکستان آن را واکنش به نقض مرز توسط سرباز هندی توجیه کرد.
پیامدهای دیپلماتیک تنش ها بین هند و پاکستان
در پی حمله کشمیر، هند و پاکستان صدور روادید برای شهروندان یکدیگر را متوقف کردند. وزارت خارجه هند اعلام کرد ویزاهای صادره برای پاکستانی‌ها لغو شده و از یکشنبه ۷ اردیبهشت اجرا می‌شود. هند همچنین به اتباع پاکستانی پنج روز مهلت داد تا خاک این کشور را ترک کنند. در مقابل، پاکستان، به اتباع هندی ۴۸ ساعت فرصت داد تا این کشور را ترک کنند و کارکنان هندی‌تبار ارتش را اخراج کرد. این اقدامات، که بی‌سابقه توصیف شده، روابط دیپلماتیک را به پایین‌ترین سطح در سال‌های اخیر رساند.
هند گذرگاه مرزی واگه-عطاری را بلافاصله پس از حمله بست و وابسته‌های دفاعی، هوایی، و دریایی پاکستان در دهلی‌نو را «شخص غیرمطلوب» اعلام کرد. پاکستان نیز مرزهای زمینی خود را بست و تجارت دوجانبه را حتی از طریق کشورهای ثالث تعلیق کرد. هند دیپلمات‌های نظامی خود را از پاکستان خارج کرد، که نشان‌دهنده قطع کامل روابط نظامی است. این اقدامات، که با سرعت بی‌سابقه‌ای اجرا شدند، نگرانی‌ها از تشدید بحران را افزایش داد.
این در حالی است که پاکستان جلسه کمیته امنیت ملی را برگزار کرد، که تنها در شرایط تهدیدات خارجی تشکیل می‌شود این نشست برای تصمیم‌گیری درباره اقدامات متقابل در برابر هند بود. نتایج این نشست، شامل بستن مرزها، تعلیق تجارت، و مسدود کردن حریم هوایی بود. وزیر دفاع پاکستان، هند را تهدید کرد که در صورت تهدید شهروندان پاکستانی، «کل هندوستان را به آتش می‌کشیم». این رجزخوانی‌ها، اگرچه بخشی از جنگ رسانه‌ای است، خطر سوءمحاسبه را افزایش می‌دهد.
پیامدهای اقتصادی تنش ها و معاهده آب
یکی از مهم‌ترین تحولات، تعلیق موقت معاهده آب رود سند توسط هند بود. هند هر چهار دریچه آب رود سند را، که آب را به ایالت‌های پنجاب و سند پاکستان منتقل می‌کرد، بست. این اقدام، که پاکستان آن را «اقدام جنگی» خواند، می‌تواند تأثیرات عمیقی بر کشاورزی و تولید برق آبی پاکستان داشته باشد. این در حالی است که پاکستان هرگونه تلاش برای بستن ذخایر آبی را «اقدام جنگی» تلقی می‌کند. رود سند، که از کشمیر تحت کنترل هند سرچشمه می‌گیرد، برای کشاورزی و انرژی پاکستان حیاتی است و تعلیق معاهده می‌تواند به بحران اقتصادی منجر شود.
از سوی دیگر پاکستان تجارت با هند را به‌طور کامل، حتی از طریق کشورهای ثالث، تعلیق کرد. هند نیز محدودیت‌های تجاری جدیدی اعمال کرد و از شهروندانش خواست به پاکستان سفر نکنند. این اقدامات، که اقتصاد دو کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهد، نشان‌دهنده عمق بحران کنونی است. «یورونیوز» گزارش داد که تعلیق تجارت می‌تواند به افزایش قیمت مواد غذایی و انرژی در پاکستان منجر شود.
ریشه‌های بحران کنونی بین هند و پاکستان
حمله کشمیر، که نشانه‌ای از تغییر الگوی خشونت‌ها از درگیری‌های نظامی به هدف قرار دادن غیرنظامیان بود، ریشه در اختلافات تاریخی بر سر کشمیر دارد. هند، پاکستان را به حمایت از «تروریسم فرامرزی» متهم می‌کند، در حالی که پاکستان این اتهامات را رد کرده و هند را به نقض حقوق بشر در کشمیر متهم می‌کند. تعلیق معاهده آب و بستن مرزها نشان‌دهنده استراتژی هند برای فشار اقتصادی بر پاکستان است، اما این اقدامات می‌تواند به واکنش نظامی منجر شود.
از سوی دیگر هر دو کشور دارای تسلیحات هسته‌ای هستند، که خطر هرگونه درگیری را افزایش می‌دهد. این در حالی است که تحلیلگران احتمال جنگ تمام‌عیار را پایین می‌دانند، اما سوءمحاسبه می‌تواند به درگیری محدود منجر شود. در همین راستا چین و ایالات متحده نقش کلیدی در مدیریت بحران دارند. چین، به‌عنوان متحد پاکستان، می‌تواند با میانجی‌گری از تشدید تنش‌ها جلوگیری کند. ایالات متحده، که روابط استراتژیک با هند دارد، از دیپلماسی حمایت می‌کند، اما فشارهای داخلی در هند ممکن است این تلاش‌ها را تضعیف کند. سازمان ملل و عمان، که تجربه میانجی‌گری دارند، می‌توانند نقشی در کاهش تنش‌ها ایفا کنند.
واکنش‌های داخلی، از جمله تظاهرات و فشار بر دولت‌ها، و واکنش‌های بین‌المللی محتاطانه، نشان‌دهنده پیچیدگی بحران است. تعلیق معاهده آب، که می‌تواند به بحران اقتصادی در پاکستان منجر شود، خطرناک‌ترین اقدام هند بود. با این حال، فشارهای بین‌المللی و میانجی‌گری احتمالی عمان فرصتی برای کاهش تنش فراهم می‌کند. چشم‌انداز آینده به توانایی دو طرف در مدیریت سوءمحاسبات و پذیرش دیپلماسی بستگی دارد، اما خطر درگیری محدود همچنان بالاست.
311213
