شب یلدا، انتظار در تاریکی به امید روشنایی

شب یلدا، آخرین شب پاییز، پایان قوس، آغاز جدی و درازترین شب سال است.

واژه “یلدا” سریانی و به معنی ولادت است، ولادت خورشید (مهر، میترا) و رومیان آن را “ناتالیس انویکتوس” یعنی روز تولد مهر شکست ناپذیر می نامند.

به باور پیشینیان، در پایان این شب دراز که آن را اهریمنی و نامبارک می دانستند، عاقبت تاریکی “شکست” می خورد و روشنایی “پیروز” وخورشید “زاده” می شود و روزها رو به بلندی می نهد.

بسیاری از سرزمین های کهن به شگون و میمنت رهایی خورشید از چنک شب های اهریمنی و زایش خورشید، آغاز دی را شروع سال خود قرار داده اند. در سده چهارم میلادی براثر اشتباهی که در محاسبه کبیسه ها رخ داد روز ۲۵ دسامبر را (به جای روز ۲۱ دسامبر) روز تولد میترا (خورشید) دانسته و تولد عیسی مسیح (ع) را نیز در این روز آغاز سال قرار دادند.

سنایی شاعر بلند آوازه ایرانی در اشاره به این تقارن چنین سروده است: “به صاحب دولتی پیوند، اگر نامی همی جویی”، “که از پیوند با عیسی چنان معروف شد یلدا”.

باید توجه داشت که جشن میلاد مسیح که در ۲۵ دسامبر ثبت شده، طبق تحقیق، در اصل جشن ظهور میترا بوده که مسیحیان درقرن چهارم میلادی آن را روز تولد مسیح قرار دادند.

در بیشتر نقاط ایران در شب یلدا مراسمی انجام می شود و شاعران زلف یار و همچنین روز هجران را از حیث سیاهی و درازی به آن تشبیه می کنند. انگیزه های برقرارماندن این جشن را می توان ازجمله شب زایش خورشید (مهر) به عنوان یکی از باورهای دینی کهن، بلندترین شب سال، طولانی ترین تاریکی، شبی شوم و ناخوشایند که از فردا به کوتاهی می گراید و پایان برداشت محصول صیفی و آغاز فصل استراحت کشاورزان دانست.

آئین و جشن شب یلدا یا شب چله بزرک که در سرزمین کهن ایران و در بین همه قشرها و خانواده ها برگزار می شود، در واقع جشن گردهمایی خانوادگی است.

گردهمایی خویشاوندان در خانه بزرگ خانواده، دور کرسی نشستن و تا نیمه شب میوه و آجیل خوردن و به فال حافظ گوش کردن از ویژگی های شب یلدا است.

برگزاری مراسم یلدا آئینی خانوادگی است و گردهمایی ها به خویشاوندان و دوستان نزدیک محدود می شود. در کتاب ها و سندهای تاریخی به برگزاری مراسم شب یلدا اشاره نشده است.

ابوریحان بیرونی از جشن روز اول دی ماه که آن را “خرم روز” می نامند، در دستگاه حکومتی و پادشاهی یاد می کند و نامی از شب یلدا به میان نمی آورد، که می توان علت آن را خانوادگی و غیررسمی بودن آن دانست.

در زمستان ها، استفاده از کرسی برای گرم کردن خانه و دور کرسی نشینی معمولا از شب یلدا، نخستین شب زمستان، شروع می شد و تا پایان چله بزرک و در برخی خانواده ها تا پایان چله کوچک ادامه داشت. اعضای خانواده از کوچک و بزرک، دور کرسی که روی آن را میوه و آجیل پوشانده بود، می نشستند. خوردنی های ویژه شب یلدا میوه های فصل تابستان چون خربزه، هندوانه، به، انگور، انار، سیب و خیار بود. تمام میوه های تهیه شده برای شب یلدا باید خورده می شد تاچیزی برای فردا، یعنی “زمستان” باقی نماند.

در خانه های روستایی، خربزه و هندوانه وانار را در انبار گندم می گذاشتند و انگور را همانطور که بر درخت آویزان بود در کیسه ها می کردند و یا درجایی خنک به بند می آویختند، و در شب یلدا تمامی آنها باید خورده می شد. آجیل شب چره که شامل دانه هایی نظیرگندم و نخود برشته، تخمه هندوانه و کدو، بادام، پسته، فندق، کشمش، انجیر و توت خشک است، در بسیاری از شب نشینی ها، مهمانی ها و گردش ها فراموش نمی شد.

یکی از مراسم شب یلدا، فال حافظ است، البته فال حافظ گرفتن در شب یلدا در سده های اخیر به رسم های شب یلدا افزوده شده است.

امروز نمود برگزاری آئین شب یلدا را می توان در روزهای بیست ونهم و سی ام آذر ماه، در بازارها و فروشگاه های میوه و آجیل فروشی ها دید. این خریدها معمولا تا پاسی از شب یلدا ادامه دارد و حتی در آخرین لحظه کسانی مشاهده می شوند که تازه از کار برگشته و میوه هایی همچون خربزه و هندوانه و انار که به آسانی نمی توان در یخچال نگهداری کرد را خریده اند. آئین شب یلدا که در حد جشن نوروز و به روایتی خود جشن نوروز و سال نو بوده، با وجود دگرگونی های فنی و صنعتی امروز، به عنوان گوشه ای از نمودهای فرهنگی و قومی و تاریخی این مرز و بوم هنوز پابرجاست.