رسول سلیمی: یکی از درس های مهمی که دیپلمات ها در دانشکده وزارت خارجه فرا می گیرند آن است که در فرایندهای دیپلماسی، تحت هر شرایطی، نظرات کارشناسی خود را بر مبنای «منافع ملی و صادقانه» به تصمیم سازان منتقل کنند. موضوعی که ذهن مذاکره کننده را علیرغم باورهای مذهبی و اعتماد به آرمانهای دینی، با ذهنیتی واقع گرایانه پشت میز دیپلماسی قرار می دهد تا در نهایت «منافع ملی» را برای اکثریت مردم و فارغ از سوگیری های حزبی و جناحی تامین کند.
تجربه آرمانگرایی تنش زا در دهه۸۰
از دهه ۸۰ جریان سیاسی در کشور، بدون توجه به منافع ملی، سیاست خارجی را به اهرم و ابزاری برای تقویت قدرت حزبی در داخل کشور قرار داد. اگرچه به دلیل افزایش درآمدهای نفتی تا نیمه های دهه۸۰، تاثیر بر تصمیمات هیجان زده که پیامد آن تحریم های اقتصادی و هسته ای بود، بر اقتصاد و امنیت ایران مشخص نشد اما فضایی گفتمانی در کشور شکل گرفت، که با بهره گیری از نمادها و نمودهای دینی و مذهبی، دو قطبی «مذاکره-مقاومت» را شکل داد.
بیشتر بخوانید:
موضع بی‌سابقه باقری کنی علیه مخالفین مذاکره
یک باقری کنی جدید؟
در همان زمان، علی باقری به همراه سعید جلیلی مسئولیت مذاکرات هسته ای ایران را برای «تثبیت حقوق هسته ای» بر عهده داشتند. اگرچه این مذاکرات تا دهه۹۰ به طول انجامید و به احقاق حقوق هسته ای ایران منجر شد اما «مذاکره» ذیل گفتمان «مقاومت»، بهره گیری از ابزار «مذاکره» برای تیم مذاکره کننده را نه به مثابه ابزاری برای رفع تحریم ها، بلکه به مثابه ابزاری برای چانه زنی بر سر اولویت های ایدئولوژیک حزبی در داخل کشور تبدیل کرد.
مذاکراتی که به دلیل بسته بودن فضای رسانه ای نه امکان نقد آن وجود داشت و مانند امروز، اطلاعات شفافی نیز توسط تیم مذاکره کننده از مذاکرات، منتشر نمی شد. نتیجه مذاکرات دهه۸۰،تحمیل شش قطعنامه شورای امنیت به ایران بود. بعد از انتخابات۹۲ و آغاز مذاکرات مستقیم با امریکا که با مجوز رهبری همراه بود، علی باقری و سعید جلیلی، با تقویت دو قطبی «مقاومت-مذاکره»، و حضور در عرصه عمومی اعم از روزنامه ها،صداوسیما،دانشگاه ها و مجلس، کوشش کردند نقدهای کارشناسی و فنی خود به مذاکرات را به عرصه عمومی بکشانند.
تجربه واقع گرایی تنش زدا در دهه ۹۰
نتیجه این اقدامات، بسیج نیروهای سیاسی در داخل کشور، علیه یکدیگر در ذیل دو قطبی «مذاکره-مقاومت» شد که در پشت زمینه آن، استمرار فضای رقابت های انتخابات۱۳۹۲ را برای اثرگذاری بر انتخابات۱۳۹۶ دنبال می کرد. اگرچه نتیجه مذاکرات ظریف ذیل برجام، به رفع شش قطعنامه شورای امنیت منجر شد و ایران و امریکا به توافقی برای استمرار فعالیت هسته ای ایران که هدف مذاکرات جلیلی-باقری بود رسیدند، اما فضای عرصه عمومی ایران به شکل رادیکالی تحت تاثیر رسانه های مخالف دولت روحانی قرار گرفتند و سیاست خارجی را به عرصه ای برای برای شکست روحانی در سال۹۶ قرار دادند.
آن زمان حتی شهرداری تهران با نصب بیلبوردهایی در شهر تهران، با ترسیم شخصیت های تاریخی مذهبی منفی در تراژدی عاشورا، کوشش کردند ارزش های مذهبی را در پیوند با سیاست خارجی درآمیخته و «مذاکره» را با بازآفرینی های نمادین، به عنوان کنشی «ضدارزش و منفی» معرفی کنند.
نصب بیلبوردهای «صداقت امریکایی» که مذاکره ایرانی را در برابر امریکایی با چکمه و اسلحه نشان می داد یا بیلبورد «شمر زمانه ات را بشناس» که تصویر اوباما را در کنار شمایل شمر صحرای کربلا، نشان می داد به مخاطب القا می کرد که مذاکره ابزاری ننگین است و در صورت هر نوع مذاکره، آرمان های شیعه به مخاطره خواهد افتاد.
بعدها علی اکبرصالحی که با سابقه ترین مذاکره کننده و دانشمند هسته ای در جمهوری اسلامی است، در خاطراتش در توصیف دو شیوه مذاکره در دولت های احمدی نژاد و روحانی گفته بود «من اگر بخواهم تعریفی از اقای جلیلی داشته باشم، ایشان را یک فرد آرمان گرا دیدم در مذاکره و اقای دکتر ظریف را یک فرد عملگرا دیدم. آرمانگرایی از این منظر که هرچه من میخواهم بگیرم و هیچ چیزی هم ندهم. این یک نوع مذاکره آرمانگرایانه است درحالی که مذاکره اصلش داد و ستد است. اما آقای ظریف عملگرا بود. آقای ظریف آرمانش را در بستر عملگرایی جلو برد. اما اقای دکتر جلیلی وقتی وارداین حوزه شد نخستین بار بود که وارد مذاکره ای به این مهمی می شد که ابعاد فنی حقوقی سیاسی داشت. مذاکره هسته ای پیچیده است»
نتایج ۲۰ سال مذاکره از دو روش متفاوت
حالا با گذشت ۱۰ سال از آغاز مذاکرات مستقیم ایران و امریکا، پرونده هسته ای ایران که در دهه ۸۰ بر سر «تثبیت حقوق هسته ای» تلاش می کرد بعد از تحمیل شش قطعنامه شورای امنیت در دولت نهم و دهم و لغو آن در دولت یازدهم و دوازدهم به ایستگاهی رسیده که مذاکره کنندگان ایرانی بر سر «رفع تحریم های مضاعف» بر پرونده هسته ای که ابعاد آن زیرساخت های اقتصادی را هدف قرار داده مذاکره می کنند.
اگرچه به گفته ناظران سیاسی مجموع خسارت تحریم‌های ۲۰ ساله ایران، ۲ هزار میلیارد دلار بوده است اما در سومین سال دولت سیزدهم، اقلیتی از تندروها ، اصل مذاکره را که مورد تایید رهبری است نشانه رفته اند و تلاش می کنند مجددا دو قطبی «مذاکره-مقاومت» را برای تقویت کاسبان اقتصادی تحریم احیا کنند.
موضوعی که انتقاد علی باقری مذاکره کننده دولت های نهم،دهم و سیزدهم را به دنبال داشت. او با حضور در گردهمایی سراسری اعضای هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان در اردوگاه شهید باهنر تهران، به پشتوانه تجربه مذاکرات قبلی و فعلی گفته بود «کسانی که با پوشش دفاع از ارزش‌ها تلاش می‌کنند مذاکره را ماهیتا ضدارزش جلوه دهند، عملا می‌خواهند دست نظام برای تأمین منافع ملی را از این ابزار کلیدی و مهم تهی کنند.»
این موضع گیری بلافاصله با نقد تهدیدآمیز یکی از اعضای جبهه پایداری و مدیر عامل خبرگزاری ایرنا در دولت سیزدهم مواجه شد. علی نادری در انتقاد به رویکرد «مذاکره» نوشته بود «حتما نمی توان با مذاکره مخالف بود اما این سبک مذاکره، یادآور همان ماجرای استخر فرح است». احمد خاتمی امام جمعه موقت تهران هم گفته «راه حل مشکلات کشور مقاومت و نه مذاکره کردن با دشمنان است، شاهد بودیم که آمریکایی ها چگونه برجام را زیرپا گذاشتند و به تعهدات خود عمل نکردند. در حکومت گرگ‌ها و زورگویان موشک حرف نخست را می‌زند .»
این در حالی است که به نظر می رسد علی باقری با تجربه حضور در تیم مذاکره در دولت، تلاش می کند «آرمانگرایی» را در زمینه «واقع گرایی» پیاده سازی کند. این اظهارنظرهای باقری که گفته بود «اروپا هیچ‌گاه در فهرست سیاه روابط خارجی ما قرار نداشته و ندارد» و «به هر میزان که این کشورها (اروپایی) آماده نقش‌آفرینی در توسعه کشور باشند، با اقبال طرف ایرانی مواجه خواهند شد» و اینکه و به زعم معاون سیاسی وزارت امور خارجه، «احیای روابط با عربستان نشان داد دیپلماسی دولت سیزدهم از اراده و توانایی لازم برای اتخاذ تصمیم‌های راهبردی و بلندمدت برخوردار است»، نشانه های برجسته ای از فاصله گرفتن دولت از کاسبان تحریم است که به سیاست خارجی به مثابه ابزاری برای تقویت قدرت حزبی نگاه می کند.
علی باقری در محاصره کاسبان تحریم
گروهی از تندروهای حامی رئیس جمهور، که امروز مذاکره کنندگان را برای تعطیلی مذاکرات محاصره کرده اند، تندروهایی هستند که روزی متاثر از رقابت سیاسی با دولت دوازدهم، با رادیکالیزه کردن فضای عمومی کشور و تولید فشار در عرصه عمومی برای اثرگذاری هدفمند بر تصمیم سیاستگذار کلان، مذاکره با امریکا را مذاکره با قاتل سردار سلیمانی بازنمایی می کردند و بدون توجه به منافع ملی، کوشش می کردند با تخریب مذاکره کنندگان، از دیپلمات های کشور «اعتمادزدایی» کنند.
فضای مسمومی که از سال ۱۳۹۲ تا۱۴۰۰، در آن برخی رسانه ها و نخبگان سیاسی تلاش کردند، رهبری و مجموعه تصمیم سازان کشور را نسبت به تیم مذاکره کننده و اصل مذاکرات «بدبین» کنند.
از این رو به نظر می رسد فصل ماهیگیری گروه های سیاسی تندرو از سیاست خارجی به نفع کاسبان تحریم در بازار، به پایان رسیده است و دولت سیزدهم قصد ندارد به تندروها اجازه دهد تا از نمادهای ملی و مذهبی همچون عاشورا،امام حسین(ع) و سردار سلیمانی به مثابه ابزاری برای حمله به مذاکره کنندگان و بدبین کردن آنها نزد مردم و رهبری استفاده کنند.
تغییر سیاستی که اگرچه دیرهنگام اما از واقعیت محاصره دیپلمات های مذاکره کننده، توسط کاسبان تحریم پرده برداشت. محاصره ای رسانه ای و نخبگانی از تریبون داران، که دایره ای از طرفداران رئیس جمهور را تشکیل می دهد و به نظر می رسد عدم حمایت رئیس جمهور از دیپلمات های وزارت خارجه، بار دیگر، رهبری را برای حمایت از آنها، پیش قدم خواهد کرد.
۳۱۱۲۱۳
