نخستین و زشت‌ترین واکنشی که می‌توان تصور کرد، اظهار خوشحالی و شادمانی از مصیبتی است که دیگران به آن گرفتار شده‌اند. چنین خصلت نکوهیده‌ای را اصطلاحاً «شماتت» نامیده‌اند. شماتت عبارت است از گفتن این‌که بلا یا مصیبتی که به کسی رسیده، نتیجه بدی و بدکاری خود اوست و این، غالباً ناشی از عداوت یا حسد است.
علامه محمد مهدی نراقی می‌نویسد: «تجربه و روایات، دو دلیل و شاهدند بر این‌که هر که دیگری را شماتت کند، از دنیا بیرون نمیرود تا خود به همان بلا گرفتار شود و دیگری او را شماتت کند.»
در حدیثی از پیامبر رحمت نقل شده است که فرمود: «لَا تُظْهِرِ الشَّمَاتَةَ بِأَخِیکَ فَیَرْحَمَهُ اللَّهُ وَ یَبْتَلِیَکَ»؛ از مصیبت برادرت اظهار شادی مکن، که خداوند به او رحم می‌کند و تو را گرفتار می‌سازد.
نوع دوم از واکنش‌های زشت، اما خفیف‌تر، این است که از اندوه دیگران شادمان شویم؛ بدون آن‌که این خوشحالی را «اظهار» کنیم. چنین باطن خبیثی نیز دست کمی از مورد قبلی ندارد.
سومین نوع واکنشی که می‌توان تصور کرد، بی‌تفاوتی در برابر بلازدگان است؛ به این معنا که از فشاری که بر دیگران وارد می‌شود، خرسند نباشیم، اما ناخرسند هم نباشیم؛ بلکه بی‌طرف و فاقد هرگونه حسّ همدلی یا دشمنی باشیم. چنین کسانی نه‌تنها از مسلمانی، که از خصوصیت انسانی نیز بی‌بهره‌اند. سعدی، که شاگرد مکتب چنین پیامبری است، به‌درستی می‌گوید «بی‌غم» بودن در برابر محنت دیگران، چنان زشت است که فرد را از داشتن نام «انسان» نیز محروم می‌کند.
تنها واکنشی که اسلام می‌پسندد و چنان که گفته شد، مقتضای انسانیت انسان نیز هست، احساس مسئولیت در برابر گرفتاری دیگران و تلاش دلسوزانه برای پاک کردن غبار غم و اشک اندوه از چهره باطن و ظاهر مصیبت‌زدگان است؛ یعنی همان ترحم و دلسوزی.
