زمینه‌های تاریخی قیام 19 دی ماه قم/ شاه، عامل عادی‌سازی روابط با اسراییل بود +فیلم

یولن ـ تاریخ: قیام ۱۹ دی که در پی انتشار مقاله «ایران و استعمار سرخ و سیاه» به وقوع پیوست، شروع مرحله تعیین‌کننده و سرنوشت‌سازی بود؛ زیرا باعث شد آن دسته از مخالفانی که در حالت محافظه‌کاری به‌سر می‌‎بردند، از این وضعیت خارج شوند و در واقع آتش زیر خاکستر انقلاب را شعله‌ور کرد.

واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶، سرآغاز مرحله نوین انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) علیه نظام استبدادی و استکباری پهلوی بود. این تظاهرات بدین علت روی داد که رژیم شاه در ۱۷ دی ماه (سالروز کشف حجاب) با درج مقاله‏‌ای در روزنامه اطلاعات، امام خمینی(ره) را که در آن زمان در نجف اشرف در حال تبعید بودند، مورد توهین قرار داد و همین امر موجب اظهار نگرانی و اعتراض دسته ‏جمعی فضلا و طلاب حوزه علمیه قم شد. آنان با تعطیل کردن درس‏‌ها به منازل مراجع تقلید و مجتهدان نامدار رفته و با آنها اعلام همدردی کردند.

روز بعد، بازار قم نیز تعطیل شد و افراد کثیری از دانش‌‏آموزان، دانشجویان و بازاریان و متدینان شهر با روحانیت همراه شده و به حرکت اعتراضی خویش ادامه دادند. عوامل رژیم که تحمّل اعتراضات مردمی را نداشتند، صدای آنان را با گلوله پاسخ دادند. در نتیجه از سوی مزدوران رژیم پهلوی، تیراندازی به مردم از چهار راه فاطمی (شهداء کنونی) آغاز شد و تعداد زیادی شهید و زخمی شدند. برای واکاوی قیام ۱۹ دی ماه ۱۳۵۶ سراغ دکتر موسی فقیه حقانی، رئیس پژوهشکده تاریخ معاصر رفتیم.

حادثه قیام مردم قم در ۱۹ دی ماه سال ۱۳۵۶ در چه بستر سیاسی،‌ اجتماعی و فرهنگی شکل گرفت؟

قیام نوزدهم دی ریشه در تحولات سال‌های قبل ایران داشت؛ به‌ویژه دهه ۴۰ و نهضت امام که منجر به قیام ۱۵ خرداد و در پی آن تبعید حضرت امام به ترکیه و مهاجرت ایشان به نجف شد.

حضرت امام در سال‌های تبعید دست از روشنگری علیه رژیم پهلوی برنداشتند و شاگردان امام هم به‌طور گسترده در شهرهای مختلف ایران روشنگری می‌کردند و البته سلطه جهنمی ساواک و هیمنه‌ای که آمریکایی‌ها در ایران به دست آورده بودند، باعث می‌شد که این حرکت‌ها به‌نوعی کنترل و سرکوب بشوند.

با روی کار آمدن جیمی کارتر از حزب دموکرات در آمریکا، او وعده فضای باز سیاسی را داد و رژیم پهلوی هم در یک حرکت رفرمیستی قدری از آن فشارها را کم کرد. البته اقدامات ظاهراً اصلاحی بیش‌تر برای حمایت از رژیم پهلوی و تقویت آن بود و برای تضعیف او صورت نگرفت؛ اما با توجه به ظرفیتی که در کشور ما وجود داشت که این هم به وقایع دهه ۳۰ و کودتای سال ۱۳۳۲ و اقدامات سرکوبگرانه‌ای که به تأسیس ساواک انجامید و سرکوب‌های گسترده‌ای که توسط ساواک صورت می‌گرفت، افزایش نفوس و نفوذ اسرائیلی‌ها و آمریکایی‌ها در ایران و غارت همه جانبه‌ای که در کنار این سرکوب بی‌سابقه مردم و نیروهای سیاسی انجام می‌شد، برمی‌گشت و هم ریشه در وقایع دهه ۴۰ و آغاز نهضت امام داشت.

همه این وقایع و عوامل، ظرفیتی را در کشور ما به وجود آورده بود. به‌ویژه تبعید حضرت امام و سرکوب وحشیانه قیام ۱۵ خرداد در سیر تحولات ایران تأثیر تعیین‌کننده داشتند و ظرفیت‌هایی را برای یک تکاپوی جدی فراهم کرده بودند و نشان می‌دادند که رژیم پهلوی فاقد هر گونه مشروعیت است و مردم ایران به محض اینکه مجالی پیدا می‌کردند، دست به اعتراض و تظاهرات می‌زدند.

قیام مردم قم چه ارتباطی با شهادت حاج آقا مصطفی فرزند ارشد امام خمینی (ره) داشت؟

در یکم آبان ماه سال ۱۳۵۶، آیت‌الله حاج آقا مصطفی خمینی به شهادت رسید و انعکاس این خبر در ایران و کشورهای اسلامی بسیار گسترده بود. با توجه به عشق و علاقه‌ای که مردم ایران به حضرت امام داشتند، مراسم‌های ختم متعددی در شهرهای سراسر کشور برگزار شد و سیل پیام‌های تسلیت برای حضرت امام به نجف روانه شد.

شاه که تصور می‌کرد با تبعید حضرت امام توانسته یاد و تأثیر ایشان را در جامعه ایرانی از بین ببرد، وقتی با موج این پیام‌های تسلیت مواجه شد، به‌شدت مبهوت شد. در آبان ماه سال ۱۳۵۶ شاه به همراه همسرش به آمریکا سفر می‌کند و در آنجا با تظاهرات گسترده دانشجویان ایرانی مواجه می‌شود که منجر به پرتاب گاز اشک‌آور توسط پلیس و سخنرانی اشک‌آلود شاه می‌شود.

این رویداد هم تکانی جدی برای رژیم پهلوی بود. در آذر ماه سال ۱۳۵۶ درگیری‌ها به سرعت گسترش پیدا می‌کند و رژیم با مراسم‌هایی که به مناسبت شهادت حاج‌آقا مصطفی برگزار می‌شود، به‌شدت برخورد می‌کند و موج دستگیری‌ها و بازداشت‌ها بالا می‌گیرد.

در این ماه، تظاهرات دانشجویی گسترده‌تر وضعیت شهرهای ایران ناآرام می‌شود. در این ایام کارتر طی یک سخنرانی از ایران به دلیل اینکه بر منابع نفتی غنی و نیروی نظامی به عنوان یک قدر بلامنازع یاد می‌کند.

او در آن مهمانی از ایران به عنوان «جزیره ثبات» یاد و از شاه حمایت جدی می‌کند. این رویدادها به تظاهرات و اعتراضات در ایران دامن می‌زند و در ۱۷ دی ماه سال ۱۳۵۶ شاهد اتفاق عجیبی در کشورمان هستیم. زنان مسلمان و محجبه مشهد با حجاب کامل در روز ۱۷ دی که روز کشف حجاب رژیم پهلوی بود، تظاهرات گسترده‌ای را برگزار می‌کنند.

درباره مقاله‌ای که منجر به خشم و قیام مردم قم شد، توضیح دهید. محتوای این مقاله چه بود؟

در همین روز در روزنامه اطلاعات، مقاله‌ای با عنوان «ارتجاع سرخ و سیاه» چاپ می‌شود که بعدها معلوم می‌شود به دستور شخص شاه توسط فردی به نام علی شعبانی نوشته شده است. در این مقاله به حضرت امام حمله و اهانت می‌شود و تأثیر بدی بر افکار عمومی بر جای می‌‌گذارد. درگیری‌ها و اعتراضات از همان روز هفدهم شروع می‌شود و در روز هجدهم هم شاهد اعتراض به درج این مقاله هستیم، اما در روز نوزدهم دی اعتراضات و راهپیمایی گسترده‌ای صورت می‌گیرد که با سرکوب مأموران رژیم مواجه می‌شود و عده‌ای از طلاب و مردم مبارز قم در این روز به شهادت می‌رسند.

آیا قیام مردم قم بستر ساز حوادث دیگری هم بود؟ 

شهادت طلاب و مردم انقلابی قم تأثیر عجیبی بر تسریع و ادامه روند انقلاب در کشور ما داشت و شاید خود شاه و نیروهای حامی او در داخل و خارج باور نمی‌کردند که بازتاب این قیام و سرکوبی که صورت گرفت تا این حد گسترده باشد.

در ۲۹ بهمن، مردم تبریز چهلم شهدای قم را برگزار کردند که آن هم منجر به قیامی حماسی شد و متعاقباً شهرهای ایران مراسم چهلم شهدای قیام قبلی را برگزار می‌کردند و سلسله قیام‌های اربعینی اضمحلال رژیم پهلوی را به ارمغان آورد و در ۲۲ بهمن سال ۱۳۵۷ شاهد سقوط رژیم پهلوی بودیم.

رژیم شاه در راستای راهبرد آمریکا در منطقه کدام نقش را برعهده داشت؟

ناگفته نماند که حمایت کارتر و دموکرات‌ها از شاه تا روز آخر ادامه پیدا کرد. آنها برای شاه و منطقه نقشه‌های خاصی داشتند و شاه هم در اجرای نقشه‌های آمریکایی‌ها جایگاه ویژه‌ای داشت.

در نوزدهم دی و در زمانی که طلاب و مردم انقلابی قم به شهادت می‌رسیدند شاه به مصر سفر کرد. او از جانب کارتر برای هموار کردن راه سازش اعراب با اسرائیل که نهایتاً منجر به انعقاد قرارداد کمپ دیوید (Camp David Accords) شد، مأموریت داشت.

یعنی شاه هم بخشی از پروژه عادی‌سازی حضور اسرائیل در منطقه و برقراری ارتباط بین کشورهای اسلامی و رژیم صهیونیستی بود. این مأموریت نشان می‌دهد که کارتر به شاه و ثبات او اعتماد کامل داشت و تصور نمی‌کرد امواج انقلاب ایران بتواند او را از جا تکان بدهد و نهایتاً سرنگون کند.

خوشبختانه به یُمن رهنمودهای امام و ایستادگی مردم ایران، خون شهدای ۱۹ دی پایمال نشد، بلکه آثار این خون‌ها موجب شکوفاتر شدن درخت انقلاب و سهمگین‌تر شدن امواج تظاهرات مردمی در کشورمان شد و در ۲۲ بهمن سال ۱۳۵۷ رژیم شاهنشاهی را به زباله‌دان تاریخ فرستاد. 

انتهای پیام/